اما و اگرهای حمایت وزارت صمت از دانش‌بنیان‌ها بررسی شد
فناوران، بسترساز ایران صنعتی
هم‌افزایی، زمینه توسعه صادرات
مصطفی مکارم، کارشناس کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت بسترسازی در توسعه صادرات محصولات دانش‌بنیان گفت: بی‌شک تعدد حامیان دولتی از اکوسیستم دانش‌بنیان موجب رشد چندپله‌ای شرکت‌ها می‌شود، اما یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها برای نیل به این موقعیت که شرکتی بتواند موردحمایت واقع شود، بسترسازی برای ایجاد زنجیره تولید است. اینکه تولیدکنندگان یک محصول خاص بتوانند در کل مجموعه نقش خود به‌عنوان یک زنجیره ایفا کنند، در مسیر تولید تا بازار و صادرات مهم است. هدف این بود که این افراد یا شرکت‌ها کنار یکدیگر قرار بگیرند و با ساخت یک چرخه کامل برای رسیدن به یک محصول نهایی فعالیت خود را پیگیری کنند.
وی افزود: شاید این نسخه با هدف تکمیل چرخه زنجیره ارزش برای دانش‌بنیان‌ها پاسخگو باشد و زمینه هم‌افزایی میان آنها را بیش از پیش فراهم کند. بی‌شک هرچه این هم‌افزایی بیشتر شود، اندازه بازار بزرگ‌تری برای شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور به‌وجود می‌آید. زمانی حمایت‌های وزارتخانه‌ای در اکوسیستم دانش‌بنیان موثر واقع می‌شود که دانش‌بنیان‌هایی که فضای کاری بسیار نزدیکی دارند، در کنار یکدیگر مستقر شوند. بی‌شک به‌واسطه شکل‌گیری کلونی‌های فناورانه، شرکت‌های هم‌مسیر می‌توانند از خدمات یکدیگر برای تکمیل ظرفیت‌های‌شان و از تامین نیازهای یکدیگر استفاده کنند.
مکارم بااشاره به توسعه شهرک‌های صنعتی که جزو پروژه‌های اجرایی وزارت صمت است، گفت: به‌اعتقاد من، نباید بسان شرکت‌های تجاری به دانش‌بنیان‌ها نگاه کرد، بنابراین اگر شرکت‌های دانش‌بنیان که ماموریت اصلی آنها توسعه نوآوری و فناوری است، وارد چرخه اقتصاد تولید انبوه شوند، در عمل فرصت سرمایه‌گذاری روی نوآوری کاهش خواهد یافت. به‌عبارت روشن‌تر به‌جای اینکه دانش‌بنیانی فکر کند که چگونه با نوآوری می‌تواند ارزش‌افزوده بیشتری تولید کند، به‌فکر فروش بیشتر محصولات خواهد بود. در این صورت دانش‌بنیان‌ها از رسالت و ماهیت خود خارج می‌شوند، در نتیجه نباید میان شرکت‌های صنعتی دانش‌بنیان موازی‌کاری به‌وجود بیاید.
مزیت شهرک‌های غیردولتی فناورانه
وی بااشاره به اهمیت توسعه شهرک‌های فناورانه در امر صادرات گفت: باتوجه به اینکه احتمالا شهرک‌های غیردولتی فناورانه نیازمند متراژهای بالایی نیستند، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند بیشتر و بهتر به تقویت بخش‌های تحقیق و توسعه خود بپردازند. این مجموعه‌ها می‌توانند به‌عنوان پله بعدی دانش‌بنیان‌ها پس از خروج از مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری در نظر گرفته شود، چراکه پارک‌های علم و فناوری در نهایت می‌توانند ۵ تا ۶ سال از عمر یک دانش‌بنیان را به خود اختصاص دهند. از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها نباید بعد از حضور در پارک‌های علم و فناوری رها شوند، با استقرار در شهرک‌های غیردولتی فناورانه می‌توانند با تقویت بخش‌های تحقیق‌و توسعه در صورت دستیابی به تولید انبوه، در شهرک‌های صنعتی مستقر شوند. در حال حاضر به‌دلیل فقدان چنین حلقه زنجیره‌ای، شرکت‌های دانش‌بنیان بعد از استقرار در پارک‌های علم و فناوری یا رها می‌شوند یا در زمره شرکت‌های صنعتی قرار می‌گیرند.
وی گفت: در این جنس فعالیت‌ها، طراحی مدل بسیار مهم است و اگر طراحی استانداردی شکل نگیرد، بی‌شک سرانجام مطلوب و موردنظر را هم نخواهد داشت، همچنین کپی‌برداری هم نباید شکل بگیرد. باتوجه به وضعیت اقتصادی و فرهنگ رواج‌یافته در ایران که تفاوت‌های مشهودی با بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته دارد، نمی‌توانیم با فرمان اروپا و امریکا و حتی کره و ژاپن به راه‌حل مورد نظر برسیم، حتی نباید به این سمت برویم که با ایجاد ادبیات جدید یک‌سری فضاهه و بازی‌های جدید راه بیندازیم.
تحریم، چالش نخست صادرات
محمودرضا شایسته، فعال دانش‌بنیان در زمینه دیجیتال‌مارکتینگ در گفت‌وگو با صمت گفت: اعمال تحریم‌ها نخستین چالش در صادرات دستاوردها و تولیدات اکوسیستم دانش‌بنیان است. از آنجایی که بسیاری از فعالان دانش‌بنیان برای ساخت محصولات‌شان، نیازمند قطعات اولیه هستند و با وارد کردن آن قطعات، فرآیند ساخت با هزینه کمتری سپری می‌شود، اما به‌دلیل تحریم مجبور به ساخت آن قطعات می‌شوند که همین امر هزینه زیادی را می‌طلبد. در نتیجه، نرخ تمام‌شده اختراعات محصولات دانش‌بنیان ایرانی نسبت به محصولات مشابه خارجی که ممکن است کارآیی کمتری داشته باشند، بیشتر است و همین امر شرایط را برای صادرات دشوار می‌کند، در حالی که همین قطعه‌ها در سراسر دنیا با هزینه‌های کمتری تولید می‌شوند و وجود دارند و اگر تحریم‌ها نبود، می‌توانستند این قطعات را با هزینه کمتری وارد کنند و فرآیند ساخت و تولید محصول سریع‌تر و با صرف هزینه کمتری انجام بگیرد تا نرخ تمام‌شده آنها پایین بیاید و بتوانند صادر کنند. بنابراین، باید نرخ تمام‌شده محصولات صادراتی را از طریق جایگزینی قطعات ارزان‌تر و بهره‌وری و اتصال و جذب منابع انسانی ارزان‌تر کاهش داد.
ضرورت حضور مشاوران مارکتینگ و حقوقی در کنار دانش‌بنیان‌ها
وی افزود: اغلب فناوران زمان و هزینه زیادی را برای معرفی محصول صرف می‌کنند، چراکه دانش کافی از مارکتینگ ندارند، به‌همین‌دلیل نیازمند یک مشاور بین‌المللی مارکتینگ هستند تا بتوانند مسیر راحت‌تری را در صادرات طی کنند. این مشاور می‌تواند کمک زیادی به سیاست‌گذاری‌ها برای صادرات بهتر کند. چالش بعدی مربوط به سرقت اطلاعات است. از آنجایی که عضو اتحادیه‌ها برای حفظ مالکیت فکری و معنوی نیستیم، نمی‌توانیم به‌خوبی محصولات فناورانه را در مجامع بین‌المللی معرفی کنیم. در این زمینه، مشاوران حقوق بین‌الملل در مالکیت فکری می‌توانند کمک شایانی به رهبران استارت‌آپی کنند. ۲ مشاور یعنی متخصص مارکتینگ و متخصصان حقوقی باید موردتایید نهادهای حامی اکوسیستم دانش‌بنیان باشند تا فعالان استارت‌آپی دانش‌بنیان‌ها بتوانند با دسترسی به آنها، تبادلات بین‌المللی مطمئن‌تری را به‌ثمر برسانند.
لزوم صدور گواهینامه صادرات
شایسته گفت: همچنین مکان‌های فیزیکی نقش مهم دیگری در صادرات محصولات دانش‌بنیان دارند که می‌توانند زمینه‌های دسترسی به مشاوران صادرات را برای فعالان اکوسیستم فراهم کنند و می‌توانند مکان‌های مناسبی برای مذاکرات بین‌المللی باشند، چراکه بسیاری از رهبران استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، مکان مناسبی برای رایزنی‌های بین‌المللی ندارند. همچنین، صادر کردن گواهینامه‌های معتبرتر به‌لحاظ بین‌المللی، راهگشای بسیاری از دانش‌بنیان‌ها برای ورود به دنیای صادرات است؛ در واقع، گواهینامه‌هایی که فضای بین‌الملل هم نسبت به آنها اعتبار قائل شودفلازم است. این گواهینامه‌ها باید از سوی معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری و بنیاد ملی نخبگان صادر و در مرحله تجاری‌سازی محصولات به فعالان اعطا شود.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، ثبت استاندارد هم از دیگر چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در مسیر صادرات است. بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان باوجود چالش‌های استاندارد و مسائل حقوقی آن، نتوانستند خود را به خط صادرات برسانند و حرفی در جوامع بین‌المللی بزنند. بعد از عبور از تمام این چالش‌ها، قیمت‌گذاری و ارزش‌گذاری محصولات و خدمات دیگر، چالش عمده صادرات دنیای فناوری است. تبادلات مالی و بانکی، دیگر چالش اصلی صادرات دانش‌بنیان‌ها است که باید شگردهایی را در فضای بین‌الملل داشته باشیم که آنها بتوانند تحریم‌ها را دور بزنند. در صورت حل چالش‌های گفته‌شده، می‌توانیم مذاکرات تجاری سودآور و موفق را تجربه کنیم.
دستاوردهای صادراتی دانش‌بنیان‌ها
براساس گزارشی تحلیلی از ۱۷۷هزار کوتاژ صادرات (سریال اظهارنامه) و واردات و بیش از ۵.۵ میلیون داده گمرک جمهوری اسلامی ایران و معاونت توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های نوآور با سهم حدود ۲۰ درصدی از کل شرکت‌های دانش‌بنیان، ۶۷ درصد درآمد و بیش از ۷۵ درصد صادرات و واردات این حوزه را در اختیار دارند. این در حالی است که شرکت‌های فناور با سهم کمتر از ۷ درصد از کل شرکت‌های دانش‌بنیان حدود ۳۰ درصد درآمد و بیش از ۲۰ درصد تجارت خارجی دانش‌بنیان را در کارنامه خود دارند. به‌نقل از معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، بنا بر این گزارش، در این سال‌ها، حوزه فناوری مواد شیمیایی بیشترین سهم از صادرات را با حداقل ۵۰ درصد دارا بوده‌اند و این نسبت، هرساله افزایش داشته است، حوزه فناوری‌های ماشین‌آلات، برق و الکترونیک و دارویی به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی صادرات قرار دارند. تنها حوزه فناوری که تراز تجاری مثبت دارد، حوزه پیشرفته شیمیایی است. گفتنی است، ارزش وزنی صادرات محصولات دانش‌بنیان براساس داده‌های معاونت توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، ۱۳ درصد افزایش و به‌صورت همزمان ارزش وزنی واردات این شرکت‌ها ۱۰درصد کاهش یافته؛ بدین‌معنی که علاوه بر افزایش حجم صادرات دانش‌بنیان، عمق ساخت داخل محصولات دانش‌بنیان صادراتی نیز افزایش یافته است.
بررسی داده‌های مربوط به مقصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان نیز نشان می‌دهد، براساس آن حدود ۸۰ درصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان به کشورهای آسیایی بوده و در عین حال حدود ۹۰ درصد واردات شرکت‌های دانش‌بنیان از کشورهای آسیایی است. البته ۳۶ درصد واردات و ۲۲ درصد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان مربوط به کشور امارات برای صادرات و واردات مجدد به مبادی و مقاصد تجاری دیگر است.
نکته قابل‌تامل اینکه براساس داده‌های مندرج در این گزارش، حدود نیمی از صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در این سال‌ها مربوط به صادرات کالای دانش‌بنیان آنها بوده است.
در میان اخبار
سخن پایانی
به‌گفته کارشناسان، توسعه صادرات به‌ویژه در بحث محصولات دانش‌بنیان منوط به ترویج برندهایی است که با نام کشور گره خورده است. حال محصولات صنعتی مسیر پر فراز و نشیب بیشتری را نسبت به دیگر حوزه‌های دانش‌بنیان پیش‌روی خود در بحث صادرات دارند، چراکه حضور در بازارهای جهانی یعنی رقابت با کشورهای صاحب‌نام که سابقه زیادی در تولید دارند.
