باید به این نکته توجه داشت که در صورت استمرار کاهش تولید در بخش معدن، فعالیت‌ معادن حتی پاسخگوی‌ بازارهای صادراتی هم نخواهد بود. از این رو، توجه به این آمار و ارقام، شناسایی عوامل کاهش تولید در این بخش و تلاش برای رفع آنها می‌تواند ضمن تامین نیاز صنایع داخلی وابسته به معادن، سبب توسعه فعالیت‌های صادراتی و ارزآوری برای کشور شود. صمت در زمینه عوامل کاهش تولید بخش معدن، با کارشناسان و فعالان معدنی گفت‌وگو کرد که در ادامه می‌خوانید: 

لزوم تعیین اولویت‌های معدنکاری

سید سهراب حسینی، عضو کمیته اکتشاف خانه معدن ایران در گفت‌وگو با صمت دلایل متعددی را علت کاهش تولید بخش معدن در سال‌های اخیر عنوان کرد. او افت بهره‌وری از معادن را منشأ اصلی این اتفاق دانست و توضیح داد: با وجود توسعه فعالیت‌‌های معدنی در سال‌های اخیر، بخش معدن کشور هنوز به جایگاه واقعی خود در اقتصاد دست نیافته است. هرچند باید توجه کرد این توسعه‌ها محدود بوده و همچنان تا رشد واقعی بخش معدن فاصله داریم. ارقام اعلام‌شده هم کاهش تولید در بخش معدن را نشان می‌دهند که خود حاکی از کوچک و محدود شدن فعالیت معادن است. کاهش بهره‌وری معادن و در ادامه افت تولید در بخش معدن، می‌تواند پیامدهای مهمی در زنجیره ارزش افزوده وابسته به آن‌ داشته باشد.

از این رو، بررسی و شناسایی دلایل این اتفاق حائز اهمیت است. این فعال معدنی ادامه داد: مهم‌ترین اقدامی که می‌تواند نقش بخش معدن را در اقتصاد پررنگ‌تر و زنجیره صنایع وابسته به آن را تکمیل کند، تعیین اولویت‌های حوزه معدن است. به عبارتی، تشخیص خلأهای بخش معدن و تبیین نیاز معدنکاران برای توسعه فعالیت‌های خود، می‌تواند ضمن افزایش تولید و بهره‌وری معادن، به‌طور کلی سهم بخش معدن در اقتصاد را افزایش دهد. 

نقش نهادهای تصمیم‌ساز 

حسینی وظیفه تعیین اولویت‌های بخش معدن را برعهده سازمان‌های دولتی متولی بخش معدن و به‌عبارتی وزارت صنعت، معدن و تجارت معرفی کرد. او همچنین نقش این نهادهای دولتی در روند فعالیت معادن را مهم و تعیین‌کننده توصیف کرد و افزود: به‌طور کلی مشکلات بخش معدن را می‌توان به دو دسته مسائل داخلی و خارجی تقسیم‌بندی کرد. تداخل بروکراسی اداری نهادهای دولتی و قوانین متعدد و خلق‌الساعه از دسته مسائل خارجی هستند که بر فعالیت معادن تاثیرگذارند. رویکرد نهادهای دولتی تصمیم‌ساز برای بخش معدن و صنایع معدنی کشور همواره بر فرآیند معدنکاری اثر مستقیم داشته و در مدت اخیر به دلیل تدوین آیین‌نامه‌ها و ابلاغ دستورالعمل‌های خلق‌الساعه، ‌ثبات اقتصادی و قانونی در این فعالیت‌های این بخش از بین رفته است.

از این رو، داشتن برنامه‌ای بلندمدت با اهدافی ثابت تنها می‌تواند بخش معدن را از سردرگمی و نوسان قوانین و صدور بخشنامه‌های متزلزل نجات دهد.

این فعال معدنی ادامه داد: وجود معارضان محلی از دیگر عوامل خارجی تاثیرگذار بر فعالیت معادن به شمار می‌رود. همچنین نوسانات گاه شدید نرخ جهانی مواد معدنی و بازار کامودیتی‌ها که حتی بر فعالیت معادن بزرگ نیز تاثیر‌گذار است را می‌توان از دیگر عوامل خارجی دانست. حسینی کمبود نیروی انسانی برای بخش‌های مختلف فعالیت معدنی را جزو مسائل داخلی معادن معرفی کرد. او نبود مدیران سطوح عالی متخصص و کمبود نیروی کار ماهر برای فعالیت معدنی را جزو خلأهای امروزه بخش معدنی کشور دانست که منجر به کاهش تولید معادن شده‌اند.

نقص مدیریت داخلی معادن

حسینی در ادامه صحبت‌های خود به تشریح دیگر مشکلات داخلی معادن پرداخت. او توقف فعالیت معادن را تنها متاثر از رویکردهای دولتی ندانست و گفت: به غیر از مسائل خارجی، نقایص و خلأهای داخلی گاه از عمده‌ترین مشکلات معادن هستند. ناتوانی در مدیریت صحیح معادن از این دسته نقایص مهم به شمار می‌روند. باید بر این نکته تاکید کرد که لزوما مدیریت واحد معدنی نباید در دست مالکان معادن باشد؛ به عبارتی، همیشه مالکان معادن نمی‌توانند مدیران مناسبی برای هدایت فعالیت‌های معدن باشند. آنچه مسلم است آنکه رفع مشکلاتی از جمله جذب سرمایه‌گذار و نیروی متخصص همه به مباحث مدیریتی بازمی‌گردد.

از سوی دیگر، اتخاذ تصمیمات مناسب در برهه‌های زمانی حساس، از عهده مدیران کارآمد بر‌می‌آید؛ بنابراین تربیت مدیران شایسته در عرصه‌های معدنی می‌تواند یاری‌رسان معادن در برهه‌های سخت اقتصادی باشد.

این فعال معدنی خاطرنشان کرد: علاوه‌بر تمامی مسائل گفته شده، کمبود ماشین‌‌آلات مناسب و چالش‌های مهم در راه جذب سرمایه برای فعالیت معادن را می‌توان از دیگر مشکلات مهم داخلی بخش معدن نام برد. تمامی این عوامل و موارد یادشده در کنار یکدیگر باعث کاهش بهره‌وری معادن، عدم توسعه مناسب ذخایر معدنی و در نتیجه افت تولید بخش معدن در سال‌های اخیر شده است.

پیامدهای اکتشافات سطحی

محمدرضا نعمت‌الهی، فعال معدنی در گفت‌وگو با صمت به تشریح مشکلات و دغدغه‌های متعدد فعالان معدنی پرداخت. او وجود موانع در مسیر فعالیت‌های معدنکاران را دلیل اصلی کاهش بهره‌وری از بخش معدن عنوان کرد و توضیح داد: در وهله نخست باید توجه کرد کشور ما به دلیل دارا بودن مواد معدنی بسیار گسترده و متعدد، جزو کشورهای معدن‌خیز جهان است و بهره‌گیری از این منابع و ذخایر تاثیر مثبت بسزایی در اقتصاد کشور خواهد داشت. اما بنا بر وجود مشکلات متعدد و مختلف، این رشد اقتصادی و بهره‌وری از ذخایر معدنی آن‌طور که باید و شاید تاکنون محقق نشده است. اگر نگاهی به تمام فعالیت‌های مرتبط با بخش معدن بیندازیم، خواهیم دید از نخستین قدم که اکتشافات است تا مراحل پایانی معدنکاری، دست‌اندازهای مختلفی برای فعالان معدنی وجود دارد.

در وهله نخست سطحی بودن اکتشافات و بی‌بهره بودن از ذخایر عمقی موجود در کشور، نخستین موضوعی است که باعث کاهش تولید در بخش معدن شده است. این فعال معدنی ادامه داد: باید تاکید کرد در اعماق زمین مواد معدنی مرغوب‌تر و با کیفیت‌ عالی‌تری وجود دارند اما متاسفانه به دلیل وجود بسیاری از مشکلات و محدودیت‌ها فعالان معدنی تا به امروز نتوانسته‌اند به سمت اکتشافات عمقی حرکت کنند.

مهم‌ترین دلیلی که باعث شده فعالان معدنی به سمت اکتشافات عمیق حرکت نکنند، کمبود منابع مالی است. از این رو، بهترین راه ترغیب و هموارسازی مسیر فعالان معدنی برای حرکت در این مسیر، تامین تسهیلات مالی توسط نهادهای دولتی است. 

تاثیر مثبت فناوری

نعمت‌الهی غیر از مسائل مالی، موارد دیگری را به‌عنوان دلایل عدم اکتشاف ذخایر عمیق معرفی کرد. او نبود آمار و اطلاعات کافی در اختیار فعالان بخش خصوصی و همچنین اداره شدن معادن به شیوه سنتی را یکی از موانع اکتشافات عمیق معرفی کرد. او در این باره توضیح داد: باید بر این نکته تاکید کرد که تمامی فعالیت معدنکاران روی ذخایر سطحی بوده و با کاهش این منابع، تولید و بهره‌وری معادن نیز کاهش پیدا کرده است.

یکی از مهم‌ترین دلایل این اتفاق، اداره معادن به شیوه‌های سنتی و قدیمی است. تاثیر مثبت وجود فناوری مناسب بر فعالیت‌های معدنی غیرقابل انکار است. دانش به‌روز جهانی، وجود تجهیزات و امکانات مناسب و کارآمد و بهره‌گیری از فنون پیشرفته معدنکاری همواره بر میزان بهره‌وری معادن تاثیرگذار است. به عبارت دیگر، هرچه مهارت و دانش به روند فعالیت‌ها افزوده شود، از ذخایر و منابع معدنی به شیوه‌ای بهتر می‌توان استفاده کرد.

این فعال معدنی خاطرنشان کرد: حرکت فعالان بخش معدنی به سمت اکتشافات عمیق نیازمند بسترسازی از سوی سازمان‌های دولتی است. نهادهای دولتی متولی بخش معدن باید با همکاری شرکت‌های بزرگ و مهم معدنی با حفر چاه‌های عمیق، گمانه‌زنی و همچنین دراختیار گذاشتن نقشه‌های ژئوفیزیک هوایی برای فعالان معدنی، این بسترها را فراهم کنند.

اهمیت اطلاعات کامل

این فعال معدنی همچنین به اهمیت وجود آمار و اطلاعات دقیق از ذخایر معدنی موجود در کشور اشاره کرد و گفت: آنالیز اطلاعات اکتشافی و تشویق فعالیت‌های معدنی می‌تواند منجر به ترغیب فعالان اقتصاد داخلی و خارجی به سمت سرمایه‌گذاری روی معادن ایران شود‌ چراکه با روشن‌تر شدن شرایط معدنکاری در کشور و وجود اطلاعات کامل از معادن و ذخایر معدنی، باعث امنیت و کاهش ریسک در مراحل اکتشافی و به‌طور کلی فعالیت‌های معدنی خواهد شد. در این شرایط نیز سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصاد تمایل بیشتری برای ورود به بخش معدن پیدا کرده و در ادامه مشکل تامین سرمایه معادن نیز حل خواهد شد. از سوی دیگر، نمی‌توان نبود ماشین‌آلات و تجهیزات مناسب و کاربردی را بی‌تاثیر در میزان بهره‌وری معادن دانست.

نعمت‌الهی ادامه داد: اغلب سیاست‌هایی مانند محدودیت واردات به منظور جلوگیری از خروج منابع ارزی، دلیل وجود موانع واردات ماشین‌آلات بخش معدن معرفی می‌شود. از این رو، اغلب معادن کشور امروز با چالش‌ مهم تامین ماشین‌آلات و تجهیزات مناسب روبه‌رو هستند و این موضوع را می‌توان از دیگر دلایل مهم عدم بهره‌وری مناسب از ذخایر معدنی معرفی کرد. باید به این نکته توجه کرد که معادن کشور به دلیل نبود تجهیزات مناسب، نمی‌توانند از ذخایر خود به نحو احسن استفاده کنند. در اغلب معادن امروزه مواد معدنی کم‌عیار استخراج می‌شوند که این مواد ارزش صادرات چه به صورت خام و چه فرآوری‌شده ندارند. این اتفاق به معنای واقعی کلمه، عدم بهره‌وری از ذخایر و راه باطل فعالیت معادن است.

فشارهای مالی بر دوش معدنکاران

نعمت‌الهی دور ریخته شدن و از دست رفتن مواد ارزشمند معدنی را به دلیل نبود تجهیزات مناسب برای فرآوری مواد معدنی استخراج‌شده عنوان کرد و توضیح داد: به دلیل نبود دستگاه‌های مناسب استخراج و فرآوری، بسیاری از مواد معدنی ارزشمند به‌عنوان باطله دور ریخته می‌شوند؛ بنابراین مسئولان نهادهای دولتی باید در‌نظر بگیرند که با تداوم محدودیت‌های واردات تجهیزات معدنی و استفاده فعالان معدنی از دستگاه‌های فرسوده و کهنه، نه‌تنها مشکل خروج ارز از کشور رفع نمی‌شود بلکه مواد معدنی با قابلیت فرآوری برای صادرات و در نتیجه ارزآوری بخش معدن از بین می‌روند. از این رو، نه‌تنها تولید معادن و بهره‌وری آنها کاهش می‌یابد بلکه ظرفیت‌های صادراتی این بخش را هم از دست می‌دهیم؛ بنابراین انتظار می‌رود مسئولان در جهت رشد و رونق بخش معدن کشور و همچنین فراهم‌سازی بسترهای مناسب برای بهره‌گیری مطلوب از ذخایر معدنی موجود، تدابیر راهبردی بیندیشند. این فعال معدنی همچنین افزایش سنگین حقوق دولتی را از مشکلاتی دانست که توسط نهادهای دولتی همواره با فشار به بخش معدن تحمیل می‌شود.

او ضمن گلایه از افزایش چند برابری حقوق دولتی در کنار افزایش دیگر محدودیت‌های اعمال‌شده برای فعالیت‌های بخش معدن، گفت: افزایش حقوق دولتی معادن یکی از گلایه‌های مهم فعالان معدنی است. در شرایط فعلی به دلیل تحریم‌ها و بحران‌های اقتصادی کشور، سرمایه‌گذاران به سمت شرکت در فعالیت‌های اقتصادی تمایل ندارند؛ بنابراین باید دولت رویکردی حمایتی برای معدنکاران در نظر گیرد. مسئولان نهادهای دولتی باید توجه داشته باشند که با حمایت از معدنکاران، ضمن افزایش بهره‌وری معادن و تولیدات معدنی، منفعت و سود‌آوری بیشتری برای اقتصاد کشور به‌وجود خواهد آمد.

سخن پایانی

یکی از مواردی که به عقیده کارشناسان و فعالان حوزه معدن، بهره‌وری این بخش را افزایش می‌دهد، استفاده از ذخایر و منابع معدنی موجود در معادن با مقیاس کوچک و متوسط است. به دلیل مقیاس کوچک این معادن، تاسیس واحد فرآوری و انجام فعالیت معدنی اغلب برای فعالان معدنی به‌صرفه نبوده و در نتیجه این ذخایر معدنی رها می‌شوند. از این رو، انتظار می‌رود نهادهای دولتی توجه ویژه‌ای به این نوع معادن داشته باشند.