برای حمل‌ونقل پاک چه باید کرد؟
مهدی حسن‌زاده کارشناس حوزه حمل‌ونقل
در صحبت‌های مدیران و سیاست‌گذاران ما، بارها به ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی و حمل‌ونقل پاک مانند دوچرخه، اسکوتر و پیاده‌روی اشاره شده، اما واقعیت این است که در عمل، باور عمیق و جدی به این موضوع وجود ندارد و همین عدم‌باور، به‌ویژه درباره تصمیم‌گیری‌های بین‌بخشی سبب می‌شود بودجه‌های مربوط به این بخش عمدتا به سمت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل شخصی هدایت شود. در نتیجه، پروژه‌هایی مانند پل‌ها، زیرگذرها و بزرگراه‌های جدید همچنان در حال ساخت هستند که خود چراغ سبزی برای افزایش استفاده از خودروهای شخصی است. علاوه بر این برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری ما همچنان خودرومحور است. طبق قوانین بالادستی، سهم حمل‌ونقل عمومی باید سال‌ها پیش به حدود ۷۵ درصد می‌رسید، اما متأسفانه مسیر عکس پیموده و سال‌به‌سال کمتر شده است. کارشناسان و متخصصان برنامه‌ریزی شهری، شبکه‌های حمل‌ونقل و ترابری شهرها را براساس سرعت خودروها طراحی کرده‌اند که این رویکرد به مشکلات فعلی دامن زده و منجر به افزایش استفاده از خودرو در شهرها شده است.
شهرهای پیشرو در دنیا که سال‌ها قبل با مشکلاتی مانند ترافیک و آلودگی هوا مواجه بودند، از سه چهار دهه قبل، تغییر رویکردی اساسی را آغاز کردند. آنها متوجه شدند که ایجاد خیابان‌های عریض‌تر برای جابه‌جایی بیشتر خودروها دیگر جوابگو نیست و به همین دلیل، پارادایم شیفتی در برنامه‌ریزی‌های حمل‌ونقل آنها رخ داد که به جای تمرکز بر خودروهای شخصی، بر شیوه‌های جابه‌جایی عمومی و انبوه متمرکز بود. این تغییر رویکرد که مردم به غیر از خودروهای شخصی با چه شیوه‌های دیگری می‌توانند جابه‌جا شوند، نقطه عطفی برای آنها بود و در نهایت توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی با گسترش استفاده از اتوبوس، مترو، تراموا و قطارهای شهری برای جابه‌جایی‌های طولانی در دستور کار آنها قرار گرفت. بر این اساس برنامه‌ها تغییر کرد و به سمت جابه‌جایی انبوه تغییر مسیر داد. براساس این رویکرد جدید برای جابه‌جایی‌های کوتاه، زیر یک کیلومتر، پیاده‌روی به‌عنوان بهینه‌ترین شیوه جابه‌جایی شناخته شد؛ از این‌رو توجه به زیرساخت‌های پیاده‌روی، ایجاد پیاده‌روهای عریض و رعایت حق‌تقدم عابران پیاده از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد. در شهرهای پیشرو، سهم جابه‌جایی با پیاده‌روی به ۲۵ درصد رسیده است. برای مسافت‌های بین یک تا پنج کیلومتر نیز استفاده از وسایل نقلیه پایدارتر و پاک‌تر مانند دوچرخه و اسکوتر برقی موردتوجه قرار گرفت. این رویکرد نه‌تنها به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند، بلکه سلامت شهروندان را نیز ارتقا می‌بخشد. بنابراین، ضروری است که مدیران ما باور کنند با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک و عمومی، می‌توانند به تغییرات مثبتی در زندگی شهری دست یابند.
افزایش جمعیت و گسترش شهرها و چالش‌های حمل‌ونقل شهری، یکی از معضلات اصلی جوامع کنونی است. در بسیاری از شهرهای ما، برنامه‌ریزی‌های شهری همچنان بر پایه استفاده از خودروهای شخصی استوار است. این رویکرد نه‌تنها منجر به ترافیک شدید و آلودگی هوا می‌شود، بلکه کیفیت زندگی شهروندان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، نیاز به تغییر این رویکرد به سمت توسعه حمل‌ونقل عمومی و شیوه‌های پایدارتر احساس می‌شود. شهرهای پیشرفته دنیا سال‌هاست به این نتیجه رسیده‌اند که تمرکز بر خودروهای شخصی نه‌تنها مشکلات ترافیکی را حل نمی‌کند، بلکه آنها را تشدید می‌کند. به همین دلیل، این شهرها به سمت طراحی شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی کارآمد و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری حرکت کرده‌اند. این تغییر رویکرد به کاهش ترافیک، بهبود کیفیت هوا و افزایش سلامت عمومی منجر شده است. در ایران نیز با وجود تأکیدات مکرر بر ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی، هنوز هم سرمایه‌گذاری‌ها به سمت پروژه‌های خودرومحور سوق داده می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده عدم‌باور جدی به اهمیت حمل‌ونقل پاک و عمومی است. برای مقابله با این چالش، لازم است که سیاست‌گذاران و مدیران شهری به اهمیت ایجاد زیرساخت‌های لازم برای حمل‌ونقل عمومی و پایدار توجه بیشتری داشته باشند تا بتوانند کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهند. تغییر رویکرد در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری نیازمند همکاری تمامی ذینفعان از جمله دولت، شهرداری‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. تنها در صورتی که همه این گروه‌ها با هم همکاری کنند و به اهمیت حمل‌ونقل پایدار پی ببرند، می‌توان به آینده‌ای بهتر امیدوار بود.
از این‌رو ضرورت دارد که شیوه‌های مختلف جابه‌جایی در اختیار مردم قرار گیرد و از سوی دیگر، مطلوبیت استفاده از خودروهای شخصی نیز باید کاهش یابد. اگر این موازنه برقرار نشود، وضعیت حمل‌ونقل شهری بهبود نخواهد یافت. در شهرهای پیشرو دنیا، وقتی وارد محدوده مرکزی شهر می‌شوید، مشاهده می‌کنید که خیابانی با عرض مثلا ۴۵ متر، تنها یک خط به خودروهای شخصی اختصاص دارد، در حالی که خطوط ویژه‌ای برای اتوبوس‌ها و سیستم‌های ریلی وجود دارد. همچنین، پیاده‌روهای عریض و مسیرهای ویژه برای دوچرخه‌ها و اسکوترها طراحی شده است.
در نهایت تاکید می‌کنم که متأسفانه وضعیت کنونی به هیچ وجه مطلوب نیست و اگر همین روند ادامه یابد، در سال‌های آتی ترافیک و آلودگی هوا به مراتب بدتر خواهد شد. افزایش تعداد خودروهای شخصی در کنار کمبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل عمومی، منجر به تشدید مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا خواهد شد. بنابراین، نیاز مبرمی به تغییر رویکرد در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری احساس می‌شود تا بتوانیم به سمت آینده‌ای پایدارتر و باکیفیت‌تر حرکت کنیم.
