فاصله زیاد علم و کاربرد آن در مزارع
«محدودیت‌های جذب نیرو، توان علمی بخش کشاورزی را به‌خطر انداخته است.» این هشداری بود که غلامرضا گل‌محمدی، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات)، در مراسم بزرگداشت هفته آموزش کشاورزی با تاکید بر اهمیت سرمایه‌گذاری در منابع انسانی ارائه داد.
گل‌محمدی همچنین با انتقاد از سیاست‌های محدودکننده جذب نیرو، افزود: «در ۲ سال گذشته، بیش از هزار و ۶۰۰ نیروی انسانی و ۲۰۰ عضو هیات‌علمی را از دست داده‌ایم، در حالی که حجم مسئولیت‌های سازمان افزایش یافته است. تحقق کشاورزی دانش‌بنیان بدون تقویت نهادهای علمی ممکن نیست. سازمان تات به‌عنوان مغز متفکر وزارت جهاد کشاورزی، نیازمند حمایت جدی است. منطقی‌سازی ساختارها باید با نگاه تخصصی انجام شود، نه صرفا کاهش مراکز و تضعیف توان علمی.»
بر همین اساس در این گزارش از صمت به بررسی مسئله نیروی متخصص و کار در حوزه کشاورزی پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
نرخ رشد بهره‌وری در کشاورزی ایران بسیار پایین است
در پی اظهارات اخیر غلامرضا گل‌محمدی، معاون وزیر جهاد کشاورزی؛ محمد شجاع‌الدینی، عضو هیات‌علمی و نماینده پیشین وزارت جهاد کشاورزی در شورای‌عالی سلامت و امنیت غذایی، در انتقاد به سخنان غلامرضا گل‌محمدی، رئیس سازمان تات، با طرح این سوال که چرا کشاورزی ایران باوجود هزاران متخصص، همچنان سنتی است؟ به صمت گفت: درباره خطرات ناشی از کاهش نیروهای متخصص در سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و اهمیت سرمایه‌گذاری در منابع انسانی، این پرسش مطرح می‌شود که آیا ساختار کشاورزی ایران توان بهره‌گیری از توان علمی موجود را دارد؟
وی در این گفت‌وگو ضمن بررسی این موضوع، با تکیه بر شواهد آماری و تجارب جهانی، از فاصله عمیق میان ظرفیت‌های علمی موجود و بهره‌وری واقعی در مزرعه سخن گفته است.
محمد شجاع‌الدینی همچنین بااشاره به توان علمی کشور در حوزه کشاورزی گفت: یک شاخص ارزیابی توان علمی، ظرفیت منابع انسانی متخصص در زیربخش‌های کشاورزی است. در حال حاضر، کشور با داشتن ۴۰دانشکده کشاورزی (تحت‌نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) در ۳۱ استان و 2برابر این تعداد مراکز آموزش کشاورزی در دانشگاه آزاد اسلامی، مراکز آموزش عالی غیرانتفاعی، آموزشکده‌های کشاورزی و مراکز تحقیقاتی ملی و استانی وزارت جهادکشاورزی (سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی)، مجموعا از حضور بیش از ۱۵هزار نفر متخصص کشاورزی برخوردار است. این تعداد با در نظر گرفتن حجم تولیدات و وسعت اراضی قابل‌کشاورزی داخلی، یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های منابع انسانی شاغل در آموزش و تحقیقات کشاورزی در مقایسه با سایر کشورها است.
وی ادامه داد: با این حال، اگر اثربخشی این ظرفیت علمی را با شاخص‌هایی مانند «بهره‌وری کل عوامل تولید» بسنجیم، به‌وضوح می‌بینیم که نرخ رشد بهره‌وری در کشاورزی ایران در مقایسه با کشورهایی نظیر هلند یا ایالات‌متحده، بسیار پایین‌تر است. در حالی که بسیاری از کشورها با تعداد بسیار کمتری از متخصصان کشاورزی، توانسته‌اند بهره‌وری منابع خود را به‌صورت پایدار افزایش دهند.
به‌عقیده نماینده سابق وزارت جهاد کشاورزی در شورای‌عالی سلامت و امنیت غذایی؛ در ایران هنوز سهم دانش در رشد تولید به‌صورت معناداری تحقق نیافته؛ موضوعی که نشان‌دهنده ضعف در حلقه انتقال دانش از مراکز علمی به مزرعه و تولیدکننده است.
وی همچنین درباره میزان دسترسی کشور به اطلاعات و علم کشاورزی نیز گفت: دانش به‌معنی شکل قابل‌کاربرد از علوم کشاورزی در حل مسائل به‌همراه اغلب اطلاعات اولیه موردنیاز برای برنامه‌ریزی بخش کشاورزی قابل‌دسترس هردو بخش دولتی و خصوصی است. اما متاسفانه کشور هنوز، ساختارهای کارآمد و بروزرسانی‌شده اعم از ساختارهای مدیریتی، تولیدی، توزیعی و نظارتی برای بهره‌گیری از تمامی این دانش و اطلاعات را ندارد. به‌عنوان یک مثال بارز، داده‌های برخط سنجش‌های ماهواره‌ای شامل اطلاعات هواشناسی، اقلیمی، آلاینده‌ها، منابع آبی، تغییر کاربری، حریق منابع‌طبیعی و تغییرات پوشش گیاهی حداقل در ۱۰ پایگاه بین‌المللی سنجش فضایی با پوشش جغرافیایی کامل ایران در دسترس پژوهشگران علوم کشاورزی داخل و مدیران وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد. اما اراده و ساختار منسجمی برای بکارگیری این حجم عظیم دانش و اطلاعات ایجاد نشده و هنوز هم به قابلیت برنامه‌ریزی، اجرایی و نظارتی این داده‌ها، باور لازم را نداریم.
این عضو هیات‌علمی در ادامه بااشاره به نمونه‌های تحقیقات انجام‌شده نیز گفت: ملموس‌ترین بخش از خروجی دانش و اطلاعات تولیدشده در داخل شامل ارقام گیاهی، ژنتیک‌های جانوری، میکروارگانیسم‌های مفید، انواع سرم‌ها، واکسن‌ها و فرآورده‌ها هستند که توسط زیرمجموعه‌های تخصصی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تولید شده‌اند و در اختیار بهره‌برداران قرار می‌گیرند.
وی تاکید کرد: بخش مهم دیگر خروجی تحقیقات کشاورزی، پشتیبانی علمی و خدمات تحقیقاتی است که به‌عنوان وظیفه حاکمیتی در صیانت، حفاظت و پشتیبانی از تولید کشاورزی انجام می‌شود. مانند سنجش استانداردها و اعمال ضوابط در واردات، ثبت، تولید و توزیع نهاده‌های کشاورزی، تشخیص آفات و عوامل تهدیدکننده کشاورزی و منابع‌طبیعی که احتمال ورود به کشور دارند یا به هر دلیلی وارد شده‌اند و اکنون نیازمند مدیریت هستند.
به‌گفته شجاع‌الدینی؛ در این مورد اگرچه دانشگاه‌ها و دانشکده‌های کشاورزی، تولیدات علمی زیادی دارند، اما نقش‌آفرینی آنها در افزایش بهره‌وری ناکافی است که علت آن، همچنان نبود یک سازکار مدون، موثر و قابل‌اجرا برای ارتباط دانشگاه‌ها با صنعت کشاورزی داخل (یا به‌اصطلاح ترجمه دانش) است.
نماینده سابق وزارت جهاد کشاورزی در شورای‌عالی سلامت و امنیت غذایی همچنین در پاسخ به این سوال که آیا اساسا توجهی به علم‌اندوزی و کسب اطلاعات در این حوزه می‌شود؟ گفت: علم‌اندوزی و کسب اطلاعات در حوزه کشاورزی، در سطح تولید علم و آموزش نظری، در کشور ما به‌صورت گسترده و منظم در حال انجام است. وجود بیش از ۱۵هزار عضو هیات‌علمی در مراکز متعدد آموزشی و تحقیقاتی و فعالیت مستمر آنها در تولید مقالات، انجام طرح‌های تحقیقاتی و توسعه فناوری‌های موردنیاز، خود گواهی بر اهتمام جدی به علم‌اندوزی در این حوزه است.
به‌گفته وی؛ مسئله اصلی نه کمبود متخصص، بلکه فاصله معنادار میان علم تولیدشده و کاربرد آن در مزرعه و عرصه تولید است. در کشورهای موفق مانند هلند و امریکا، ساختارهای واسط قوی میان دانشگاه و صنعت کشاورزی ایجاد شده‌اند که موجب می‌شود علم به‌سرعت به فناوری و سپس به بهره‌وری تبدیل شود. در ایران اما، باوجود دسترسی به داده‌های علمی داخلی و بین‌المللی، خلأ در ساختارهای تصمیم‌سازی، بهره‌برداری، آموزش عملی و نظارت مانع از آن شده که این دانش در بدنه اجرایی کشاورزی کشور وارد شود. بنابراین می‌توان گفت که توجه به علم‌اندوزی وجود دارد، اما بهره‌برداری از آن نیازمند بازنگری اساسی در ساختارهای مدیریتی تولیدی و سیاست‌گذاری بخش کشاورزی است؛ تلاشی که کمتر در حوصله حاکمیت، دولت‌ها و مدیران ارشد کشاورزی دیده شده است.
افزایش سن کشاورزان، زنگ خطر حوزه کشاورزی
با این وجود، گرچه به‌گفته محمد شجاع‌الدینی، نماینده سابق وزارت جهاد کشاورزی در شورای‌عالی سلامت و امنیت غذایی، نیروی متخصص در حوزه کشاورزی کم نداریم، اما یک کارآفرین پیشرو در حوزه کشاورزی با هشدار درباره آینده این بخش، از چالش‌های اساسی مانند افزایش سن کشاورزان، نفوذ ناکافی دانش روز، افت کیفیت منابع آبی و کمبود حمایت‌های مالی انتقاد کرد.
وی بااشاره به ظرفیت‌های بالای مناطقی مانند کاشان در تولید گیاهان دارویی و گلاب، بر لزوم نوسازی تجهیزات، آموزش نیروی انسانی و حمایت مسئولان تاکید کرد و هشدار داد که بدون اقدام فوری، امنیت غذایی کشور در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت.
یک کارآفرین برجسته در حوزه کشاورزی در گفت‌وگو با سایت خبری «ما مردم» نسبت به افزایش سن کشاورزان و عدم‌انتقال دانش نوین به مزارع هشدار داد.
وی اظهار کرد: «متاسفانه بسیاری از مالکان زمین‌های کشاورزی مسن شده‌اند و دانش روز کشاورزی باوجود پیشرفت دانشگاه‌ها، به‌خوبی در عرصه‌های تولید نفوذ نکرده است.»
این فعال اقتصادی بااشاره به مشکلات کیفیت و کمیت در بخش کشاورزی، به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و افت کیفیت آب اشاره کرد: «در گذشته عمق چاه‌های کشاورزی در برخی مناطق به ۵۰ متر می‌رسید، اما امروز با کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب نیز تنزل یافته و این مسئله به یک دغدغه جدی تبدیل شده است.»
وی با بیان اینکه کشاورزان با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند، خاطرنشان کرد: «در شهرستانی مانند کاشان که قطب تولید گلاب و گیاهان دارویی است، بیش از ۶هزار کارگاه سنتی فعال وجود دارد، اما بسیاری از این واحدها به‌روز نیستند و بهره‌وری پایینی دارند.»
این کارآفرین با انتقاد از کم‌توجهی به آموزش نیروی جوان در بخش کشاورزی گفت: «متاسفانه بسیاری از دانش‌آموزانی که جذب این حوزه می‌شوند، اغلب به‌دلیل نبود فرصت‌های شغلی بهتر است، درحالی که امکانات و دانش کافی برای آموزش آنها وجود ندارد.»
وی بااشاره به کمبود حمایت‌های مالی و فنی از کشاورزان افزود: «خیرین و مسئولان باید به کمک بخش کشاورزی بیایند. ما با مراکز آموزشی فرسوده و کمبود امکانات مواجهیم و این مسئله آینده تولید غذا را به‌خطر می‌اندازد.»
این فعال حوزه کشاورزی تاکید کرد: «اگر امروز به فکر نباشیم، فردا با بحران کمبود محصولات کشاورزی و افزایش نرخ مواد غذایی روبه‌رو خواهیم شد. این جوانان امروز کشاورز هستند و غذای فردای ما را تولید می‌کنند.»
وی با نظر به ظرفیت‌های بالای ایران در تولید گیاهان دارویی و گلاب گفت: «کاشان به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید عرقیات گیاهی، می‌تواند با حمایت بیشتر، به جایگاه بالاتری در صادرات دست یابد، اما نیازمند نوسازی تجهیزات و آموزش نیروی انسانی است.»
این کارآفرین از مسئولان خواست تا با اختصاص بودجه‌های هدفمند، زمینه ارتقای کیفیت تولیدات کشاورزی را فراهم کنند: «صندوق‌های حمایتی و وام‌های کم‌بهره می‌توانند به کشاورزان کمک کنند تا با استفاده از فناوری‌های نوین، بهره‌وری خود را افزایش دهند.»
وی در پایان از کشاورزان خواست تا با تشکیل تعاونی‌ها و استفاده از روش‌های نوین آبیاری، مصرف آب را کاهش دهند: «با مدیریت صحیح منابع آبی و بکارگیری دانش روز، می‌توانیم از هدررفت آب جلوگیری و کیفیت محصولات را بهبود بخشیم.»
این کارآفرین در پایان خطاب به مسئولان گفت: «امیدوارم دست‌اندرکاران با درک اهمیت این موضوع، گام‌های عملی برای نجات کشاورزی ایران بردارند، زیرا امنیت غذایی کشور در گرو توسعه پایدار این بخش است.»
سخن پایانی
امنیت غذایی در سطح جهان از جمله مهم‌ترین مقولات امنیتی است و بدون آن سایر امنیت‌ها شکننده خواهد بود. بر همین اساس باتوجه به افزایش جمعیت جهانی و باوجود مشکلات و چالش‌های حوزه کشاورزی و کاهش سطح زیرکشت به دلایل کاهش منابع آبی، افزایش فرسودگی خاک و تغییرات کاربری زمین‌های کشاورزی نیاز است تا تامین غذا برای جمعیت آینده موردتوجه قرار گیرد و متناسب با آن برنامه‌ریزی شود.
از طرف دیگر براساس گفته‌های کارشناسان، افزایش سن کشاورزان و عدم‌اقبال نسل جوان نسبت به حرفه کشاورزی، اکنون خود به‌عنوان زنگ خطری جدی برای این بخش مبدل شده است. بنابراین نیاز است تا با ورود تکنولوژی به این حوزه، ضمن افزایش جذابیت در بخش کشاورزی، کسب‌وکار نوین را در این بخش راه‌اندازی کرد.
