ظرفیت ویژه زغال‌سنگ در سبد انرژی ایران
تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی موجب شد تا موضوع انتشار گازهای گلخانه‌های به یکی از پرتکرارترین مفاهیم در ادبیات اقتصادی جوامع تبدیل شود. با این حال، مشاهده میشود که زغال‌سنگ کماکان اصلی‌ترین منبع تامین انرژی جهان به شمار می‌آید و از ابتدای قرن بیستم تاکنون سهم آن از سبد انرژی جهان افزایشی بوده است.
موضوعی که از اهمیت توسعه صنعت زغال‌سنگ حکایت دارد. در ایران به سبب وجود ذخایر نفت و گاز، استفاده از زغال‌سنگ در تامین انرژی کمتر مورد توجه قرار گرفته و با وجود پتانسیل‌های بالقوه معدنی، ظرفیت پرعیارسازی زغال‌سنگ به کمتر از یک میلیون تن در سال می‌رسد. شرکت زغال‌سنگ پروده طبس به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ کشور در چشم‌اندازهای بلندمدت خود، توسعه صنعت زغال‌سنگ را دنبال می‌کند تا به نقش‌آفرینی استراتژیک در تحقق اهداف کلان این صنعت تبدیل شود.
امروزه در حالی که اجرای سیاست‌های کربن صفر و به حداقل رساندن انتشار کربن از طریق کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی یکی از مباحث پرتکرار در ادبیات اقتصادی جهان محسوب میشود و خط سیر تحولات خوشبینانه در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را هدایت می‌کند، زغال‌سنگ همچنان جایگاه ویژه‌ای در سبد انرژی جهان دارد و با سهم حدود ۲۶/۴ درصدی در سبد انرژی اولیه جهان در سال ۲۰۲۳، مهم‌ترین منبع تامین انرژی جهان محسوب میشود. باید توجه داشت که در قرن بیست و یکم سهم زغال‌سنگ در سبد انرژی جهان نه تنها کاهش نیافته است بلکه افزایش دو واحد درصدی را نیز تجربه کرده و مهم‌ترین منبع انرژی برای تولید برق، فولاد و سیمان بوده است. در حال حاضر این ماده معدنی همچنان نقش کلیدی و سازنده‌ای در رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند. برای مثال، تقاضا برای زغال‌سنگ در دو اقتصاد نوظهور چین و هندوستان که برای تامین انرژی به این ماده معدنی متکی هستند، در سال ۲۰۲۲ به پنج میلیارد و ۶۸۰ میلیون تن رسیده است. در مجموع کشورهای چین، هندوستان و ناحیه آسه‌آن، سه‌چهارم از تقاضای جهانی زغال‌سنگ را به خود اختصاص می‌دهند و پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی حاکی از آن است که کاهش تقاضای این سوخت فسیلی در کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا نیز تنها به دلیل کاهش فعالیت‌های صنعتی خواهد بود. این مسئله نشان می‌دهد به رغم همه گفتمان‌های جهانی مبنی بر کاهش مصرف زغال‌سنگ، این ماده معدنی همچنان مهم‌ترین منبع تامین انرژی در جهان است و می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در روند رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه ایفا کند. با این وجود و به رغم همه پتانسیل‌های معدنی کشور در حوزه زغال‌سنگ، توسعه این صنعت در ایران کمتر مورد توجه بوده و جای این ماده معدنی ارزشمند در سبد انرژی کشور خالی است. این مسئله نشان می‌دهد که باید فرصت‌های طلایی برای توسعه این صنعت را شناسایی کرد و از منابع زغال‌سنگ کشور در جهت توسعه و تامین انرژی بهره‌مند شد.
روند افزایشی تقاضا
همزمان با انقلاب صنعتی و تحولات اقتصادی و صنعتی جهان، مصرف زغال‌سنگ نیز به سرعت افزایش یافت؛ به طوری که تامین انرژی از زغال‌سنگ که در سال ۱۹۶۵ به ۱۶/۱ هزار تراوات ساعت می‌رسید، در سال ۲۰۰۰ از مرز ۲۷/۴ تراوات ساعت نیز عبور کرد و مصرف زغال‌سنگ جهان در همین سال، به بیش از چهار میلیارد و ۶۰۰ هزار تن رسید. با تداوم این روند، تامین انرژی اولیه از این ماده معدنی در سال ۲۰۲۳ به ۴۵/۵ هزار تراوات ساعت افزایش یافت و کل مصرف آن با رشد چشمگیر ۷۱/۹ درصد، به هشت میلیارد تن رسید. زغال‌سنگ با سهم ۳۵/۵ درصدی از تولید برق در سال ۲۰۲۳، مهم‌ترین سوخت نیروگاهی در جهان بود. در هر صورت زغال‌سنگ در قرن بیست و یکم به طور میانگین سهم حدود ۲۴ درصدی از سبد انرژی را به خود اختصاص داده است و این ماده معدنی کماکان اصلی‌ترین منبع تامین انرژی در جهان به شمار می‌آید.
زغال‌سنگ به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع انرژی در صنایع مختلفی مانند فولاد کاربرد دارد و با توجه به اینکه بخش عمده تولید فولاد جهان بر پایه روش کوره بلند شکل گرفته است، زغال‌سنگ به عنوان خوراک و منبع انرژی احیای آهن در کوره استفاده میشود. با افزایش تولید فولاد در جهان، مصرف زغال‌سنگ نیز به طور چشمگیری افزایش یافته است. دو کشور چین و هندوستان سهم ۶۶/۸ درصدی را از کل مصرف زغال‌سنگ جهان در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص می‌دهند که هر دو از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد جهان نیز به شمار می‌آیند. اگرچه بر اساس پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی، سهم زغال‌سنگ از سبد انرژی جهان در سال‌های آتی کاهش خواهد یافت که این کاهش غالبا از سوی سیاست‌های کربن‌زدایی در کشورهای توسعه‌یافته اتفاق می‌افتد. با این حال در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه به سبب بالا بودن تقاضای انرژی، زغال‌سنگ همچنان مهم‌ترین منبع تامین انرژی خواهد بود. گفتنی است تولید زغال‌سنگ جهان با رشد ۱/۸ درصدی در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲، به بیش از ۸/۷ میلیارد تن رسید. این رشد تولید همزمان با تحولات بازار انرژی به سبب بالا گرفتن منازعات سیاسی اوکراین و روسیه در سال ۲۰۲۲ و تحریم منابع انرژی روسیه از سوی اروپا اتفاق افتاد. با توجه به این مسئله، چنین به نظر می‌رسد که اقتصادهای نوظهور و کشورهای توسعه‌یافته در صورت دسترسی نداشتن به سایر منابع تجدیدناپذیر و یا تجدیدپذیر انرژی، چاره‌ای به جز استفاده از زغال‌سنگ برای پر کردن شکاف انرژی ندارند.
روسیه و ایالات متحده آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز، توسعه صنعت زغال‌سنگ را به عنوان رویکرد مهم تنوعبخشی به سبد انرژی خود دنبال کرده‌اند؛ به طوری که مصرف این ماده معدنی در سبد انرژی این دو کشور به ترتیب سهم ۱۲ و ۸/۶ درصدی را به خود اختصاص می‌دهد. این در حالی است که سهم زغال‌سنگ از سبد انرژی ایران به کمتر از یک درصد (۰/۶ درصد) می‌رسد و در مقایسه با سهم ۲۳ درصدی این ماده معدنی در سبد انرژی کشوری مانند ترکیه، می‌توان گفت این ماده معدنی جایگاهی در سبد انرژی کشور ندارد؛ البته باید در نظر داشت که هزینه تمام شده برق از طریق نیروگاه‌های زغال‌سنگ نسبت به نفت و گاز طبیعی بالاتر است و به دلیل مقرون‌به‌صرفه نبودن فنی و اقتصادی آن، از این منبع انرژی در تامین انرژی کشور استفاده مناسبی نمی‌شود. با توجه به روندهای افزایشی مصرف زغال‌سنگ در جهان و مطالعات گسترده در خصوص کاهش آلایندگی این منبع انرژی که آلایندگی کمتر و راندمان بالاتری داشته باشند، توسعه صنعت زغال‌سنگ در کشور یک امر ضروری به شمار می‌آید.
فرصت ارزشمند توسعه
تنوع بالای ذخایر معدنی فلزی و غیرفلزی در ایران، فرصت مناسبی برای توسعه صنعت زغال‌سنگ فراهم می‌کند اما مقایسه ذخیره ۱/۳۲ میلیارد تنی این ماده معدنی و ظرفیت استخراج سه میلیون و ۸۱۶ هزار تن (در سال ۱۴۰۱)، به خوبی نشان می‌دهد که بخش بزرگی از پتانسیل‌های این بخش بدون استفاده باقی مانده است. استخراج این ماده معدنی در سال ۱۴۰۲ به یک میلیون و ۵۴۲ هزار تن رسید که رشد ۱۸/۷ درصدی نسبت به دو سال گذشته داشت. تولید کنسانتره زغال‌سنگ نیز از ۴۹۶ هزار و ۹۳۷ تن در سال ۱۴۰۰، به ۶۹۷ هزار و ۸۲۵ تن در سال ۱۴۰۲ افزایش یافت و تولید این محصول در سه ماهه نخست سال ۱۴۰۳، به ۱۲۴ هزار و ۴۷۹ تن رسید. آمار و ارقام ارائه شده گواه این مسئله است که به فرصت‌های توسعه صنعت زغال‌سنگ کمتر توجه شده و بخش عمده ظرفیت استخراج و تولید کنسانتره بدون استفاده مانده است.توسعه صنعت زغال‌سنگ در ایران همزمان با فعالیت اولین واحد فولادسازی کوره بلند کشور آغاز شد تا کک مورد نیاز فرایند تولید فولاد از این طریق تامین شود اما با توجه تغییر رویکردها برای تولید فولاد بر مبنای روش کوره قوس الکتریکی و مزیت منابع گاز طبیعی، توسعه این صنعت نیز مغفول باقی ماند. در حال حاضر این صنعت با چالش‌هایی نظیر دسترسی نداشتن به تکنولوژی‌های جدید و فرسودگی ماشین‌آلات و تجهیزات معدنکاری مواجه است که این چالش‌ها منجر به افت کیفیت محصول میشود؛ به طوری که بخشی از مصرف این ماده معدنی از طریق واردات تامین میشود. همچنین قیمت‌گذاری‌های دستوری و غیرکارشناسانه و نیز نبود چشم‌انداز و سیاست راهبردی یکپارچه برای صنعت زغال‌سنگ به جذب کمتر سرمایه در این صنعت دامن زده است.
ذخایر زغال‌سنگ ایران به دو نوع کک‌شو و حرارتی طبقه‌بندی میشود و بخش عمده این ذخایر در ناحیه طبس که از آن به عنوان بهشت زغال‌سنگ ایران یاد میشود، واقع شده است. شرکت زغال‌سنگ پروده طبس بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ کشور به شمار می‌آید که فعالیت خود را در سال ۱۳۸۶ با هدف بهره‌برداری از معادن زغال‌سنگ طبس آغاز کرد. دسترسی به جدیدترین تکنولوژی‌های استخراج، امکان بهره‌برداری مکانیزه و ظرفیت استخراج یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن زغال و ۷۵۰ هزار تن کنسانتره، از مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی این شرکت به شمار می‌آیند؛ به طوری که در حال حاضر این شرکت سهم ۷۴ درصد از استخراج و ۸۰ درصد از تولید کنسانتره زغال‌سنگ کشور را به خود اختصاص می‌دهد.در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ، گازخیزی بالای لایه‌ها، نزدیکی لایه‌ها به یکدیگر و مقاومت پایین لایه‌های در برگیرنده زغال از جمله مسائل چالش‌برانگیزی هستند که با دشواری عملیات استخراج، کیفیت کنسانتره زغال‌سنگ را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. با توجه به تجربه و تخصص بالای شرکت زغال‌سنگ پروده طبس در خصوص استخراج مکانیزه، زهکشی متان در معادن و امکان عملیات استخراج و معدنکاری مطابق با استانداردهای جهانی، این شرکت می‌تواند به‌رغم شرایط دشوار و چالش‌برانگیز، بخش عمده نیاز کشور را به زغال‌سنگ حرارتی و کک‌شو تامین کند. در این راستا در اهداف و چشم‌اندازهای این شرکت، افزایش ظرفیت کارخانه‌های فرآوری و کک‌سازی با رویکرد توسعه سبد محصولات دنبال میشود. از آنجایی که صنعت زغال‌سنگ کشور برای تامین تجهیزات معدنی متکی به واردات است، شرکت زغال‌سنگ پروده طبس بومی‌سازی تجهیزات و قطعات و مهندسی معکوس را نیز به عنوان یک چشم‌انداز توسعه دنبال می‌کند تا با رشد کمی و کیفی، نقش بسزایی در تامین زغال‌سنگ کشور داشته باشد.
