این در حالی است که رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور از افزایش جمعیت سالمندان در کشور با سرعتی معادل پنج برابر رشد کل جمعیت خبر داده و گفته تا ۲۰۵۰ یک‌سوم جمعیت ایران را سالخوردگان تشکیل می‌دهند. پدیده‌ای که لاجرم پیامدهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی به همراه دارد و باید از الان برای کنترل این پیامدها برنامه‌ریزی کرد.

 محمدجواد محمودی، رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور با اشاره به سالخوردگی جمعیت و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن اظهار کرد: سالخوردگی فرآیندی است که از طریق آن نسبت افراد مسن در جمعیت افزایش یافته و نسبت افراد جوان کاهش می‌یابد که عامل اصلی تغییرات ساختار سنی و سالخوردگی، «کاهش باروری» است. رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور ادامه داد: در واقع زمانی که کاهش مرگ و میر در همه سنین رخ می‌دهد، تاثیر کمی را بر ترکیب سنی دارد، اما کاهش مرگ و میر در سال‌های پایانی زندگی می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر سالخوردگی داشته باشد. مکانیزم این فرآیند به این صورت است که با توسعه اقتصادی ـ اجتماعی و بهبود شرایط بهداشتی، مرگ و میر کاهش یافته و امید زندگی افزایش می‌یابد و لذا تعداد بیشتری از افراد به سنین بالاتر می‌رسند و زمانی که این فرآیند با کاهش باروری همراه باشد، تغییر ساختار سنی را در پی دارد.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور گفت: به این صورت که با پایین آمدن باروری، سهم افراد جوان در جمعیت کم می‌شود و طی زمان وزن جمعیت از گروه‌های سنی جوان به گروه‌های سنی بالاتر منتقل شده و نسبت افراد سالخورده به کل جمعیت، رو به افزایش می‌گذارد. در واقع می‌توان گفت که سالخوردگی جمعیت محصول‌گذار جمعیتی است.

محمودی در ادامه به وضعیت جمعیت افراد بالای ۶۵ سال در جهان اشاره کرد و گفت: در سال ۲۰۱۹، ۷۰۳ میلیون نفر ۶۵ سال یا بیشتر در جهان وجود داشت. پیش‌بینی می‌شود تعداد افراد مسن در سال ۲۰۵۰ دو برابر شود و به ۱.۵ میلیارد نفر برسد. در سطح جهان، سهم جمعیت بالای ۶۵ سال از ۶ درصد در سال ۱۹۹۰، به ۹ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که این نسبت تا سال ۲۰۵۰ به ۱۶ درصد افزایش یابد، به طوری که از هر ۶ نفر در جهان یک نفر ۶۵ سال یا بیشتر سن خواهد داشت.

وی با بیان اینکه سرعت پیری جمعیت در شرق و جنوب شرق آسیا سریع‌ترین سرعت را تجربه می‌کند، یادآور شد: حدود یک نفر از هر 3 فرد مسن امروز و در سال ۲۰۵۰ در آسیای شرقی و جنوب شرقی زندگی می‌کند. با افزایش سن جمعیت، سهم افراد در سن کار (۲۵ تا ۶۴ سال) و مسن‌تر (۶۵+ سال) افزایش می‌یابد، در حالی که سهم کودکان (صفر تا ۱۴ سال) و جوانان (۱۵ تا ۲۴ سال) کاهش می‌یابد.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور در ادامه با اشاره به سرعت افزایش سالمندی جمعیت در ایران، تصریح کرد: درحالیکه در آبان‌ سال ۱۳۸۵، ۵ میلیون و ۱۲۱ هزار و ۴۳ سالمند ۶۰ ساله به بالا در کشور وجود داشت این رقم در سال ۱۳۹۵ به ۷ میلیون و ۴۱۴ هزار و ۹۱ نفر رسیده، به عبارتی با رشد ۱.۲۴ درصدی کل جمعیت کشور در آخرین سرشماری، جمعیت سالمندان با رشد ۳.۶۲ درصدی با سرعتی معادل پنج برابر رشد کل جمعیت کشور در حال افزایش است.

به گفته وی، در ایران در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) حدود ۱۰ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال سن داشتند. در ۳۵ سال آینده یعنی سال ۲۰۵۰ (۱۴۲۹) درصد سالخوردگی جمعیت ایران به ۳۳ درصد افزایش خواهد یافت.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور بیان کرد: نسبت افراد سالخورده بالای ۶۰ سال درحال‌حاضر فقط در کشور ژاپن بیش از ۳۰ درصد است، اما در اواسط قرن حاضر بسیاری از کشورها نسبت‌های مشابه ژاپن در سال ۲۰۱۲، را تجربه خواهند کرد که این کشورها در اروپا و شمال امریکا، همچنین شیلی، چین، ایران، کره جنوبی، فدراسیون روسیه، تایلند و ویتنام را شامل می‌شود.

اهمیت نقش پژوهش در سیاست‌گذاری جمعیتی

حامد سیارخلج، دکتری جامعه‌شناسی و پژوهشگر جهاددانشگاهی واحد اصفهان نیز با تاکید بر اهمیت نقش پژوهش در سیاست‌گذاری جمعیتی گفت: سیاست‌گذاری جمعیتی در جهان قدمتی چندهزارساله دارد؛ ردپای این سیاست‌گذاری را می‌توان در چین، یونان و ایران باستان مشاهده کرد. براساس دیدگاه‌های حکمای باستان از جمله «کنفوسیوس»، بین افزایش بی‌رویه جمعیت در هر جامعه و کاهش تولید اقتصاد و پایین آمدن سطح معیشتی جامعه، رابطه نزدیک وجود دارد؛ به‌طوری‌که نتیجه نهایی آن، فقر، قحطی و جنگ بین مردم است.

وی افزود: در یونان باستان، فلاسفه‌ای مانند ارسطو و افلاطون در موضوع کنترل جمعیت، نظریه «اندازه بهینه جمعیت» را مطرح کردند. براساس این نظریه، «جمعیت بهینه» جمعیتی است که اندازه آن به‌حدی باشد که رفاه و امنیت شهروندان را تأمین کند و جامعه به لحاظ اقتصادی خودکفا و به لحاظ نظامی قادر به دفاع از حریم خود باشد. در ایران باستان نیز حاکمان از ابزارهای مختلف افزایش جمعیت از قبیل شهرسازی و تشویق به زاد و ولد استفاده می‌کردند.

به‌گفته این جامعه شناس از سال ۱۸۸۰ با آغاز صنعتی شدن، پیشرفت‌های پزشکی و کاهش مرگ و میر، جمعیت جهان به سرعت رشد کرد؛ این رشد جمعیت ابتدا در کشورهای توسعه‌یافته رخ داد و سپس با حدود ۱۵۰ سال تأخیر به کشور ما و کشورهای در حال توسعه رسید. در کشور ما شش دوره سیاست جمعیتی اجرایی شده است. این سیاست‌ها شامل سیاست تحدید موالید از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷، توقف سیاست‌های تحدید موالید و اجرای سیاست‌های افزایشی در حوزه جمعیت از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۶، سیاست مجدد تحدید موالید از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۸، شروع گفتمان‌سازی در خصوص ضرورت اصلاح سیاست‌ها به‌سوی افزایش جمعیت از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳، ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت و تثبیت سیاست‌های جمعیتی به‌سوی تشویق و حمایت از فرزندآوری از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ و تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت از سال ۱۴۰۰ تاکنون، بوده‌اند.

سیار خلج ضمن بیان موارد یاد شده گفت: با گسترش جمعیت جهان و پیچیده‌تر شدن مسائل جمعیتی، پژوهش در سیاست‌گذاری جمعیتی، نقش بسیار حیاتی و چندجانبه‌ای یافته است که می‌تواند به شکل‌گیری و اجرای مؤثر سیاست‌ها کمک کند. اصلی‌ترین نقش پژوهش در سیاست‌گذاری جمعیتی، پیش‌بینی‌های جمعیتی است. پیش‌بینی‌های جمعیتی آگاهی را نسبت به سالمندی جمعیت ایجاد کرده و منجر به تغییراتی در بازنشستگی، مراقبت‌های بهداشتی و سایر سیاست‌های عمومی در سراسر جهان شده است. پیش‌بینی‌های جمعیتی در طراحی و اجرای سیاست‌های فضایی (مانند شهری و مسکن) ضروری است.

سخن پایانی

بنابر اظهارات رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور و براساس پیش‌بینی که براساس سناریو حد متوسط سازمان ملل بازنگری‌شده در سال ۲۰۱۷، انجام شده است، تا سال ۲۰۲۵ نزدیک ۱۲ درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالای ۶۰ سال قرار خواهد گرفت و این نسبت تا سال ۲۰۵۰ به ۳۲ درصد خواهد رسید، یعنی کمی کمتر از یک‌سوم کل جمعیت ایران سالخورده خواهند بود و تا سال ۲۰۸۰ به حداکثر حدود ۴۰ درصد خواهد رسید.