این انرژی‌های آلاینده از استخراج زغال‌سنگ، نفت یا گاز به‌دست می‌آیند. با این همه، درصد آلایندگی این۳ سوخت مصرفی با یکدیگر متفاوت است. گاز در کشورهای پیشرفته که برنامه‌گذار به انرژی‌های پاک دارند، به‌دلیل اینکه کمترین آلایندگی را در میان سوخت‌های فسیلی دارد، به‌عنوان انرژی انتقالی شناخته می‌شود. با این وجود، برخی معتقدند تکیه بر انرژی گاز می‌تواند اهداف جدی کشورها را در رسیدن به انتشار صفر کربن به تعویق بیندازد. در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان به‌دلایل ارجحیت مصرف گاز نسبت به دیگر سوخت‌های فسیلی پرداخته و دلایل اولویت در مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران را دنبال کرده است.

ذخایر گاز طبیعی از نگاه آمار
در پایان سال ۲۰۱۹ میزان ذخایر تثبیت‌شده گاز طبیعی در جهان افزون بر ۱۹۸.۸ تریلیون مترمکعب بود که نسبت به سال قبل از آن، ۱۷۰۰ میلیارد مترمکعب (۰.۹ درصد) افزایش و در بازه‌های زمانی ۱۰ و ۲۰ ساله به ترتیب رشدی معادل ۱۶.۶ ۴۹.۷ درصد داشته است.
در میان مناطق گوناگون جهان، خاورمیانه با ۷۵.۶ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی معادل ۳۸.۰ درصد از کل ذخایر تثبیت‌شده گاز جهان، مقام اول را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۱۹، ۵۷.۴ درصد از ذخایر طبیعی گاز جهان به ۴ کشور روسیه، ایران، قطر و ترکمنستان اختصاص داشت.
با وجود اینکه ایران یکی از کشورهای مهم گازی در جهان است به‌دلیل تحریم‌ها نتوانسته جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی داشته باشد و علاوه بر این، در سال‌های اخیر به ویژه در فصل زمستان دچار کسری گاز شده است. یکی از پیامدهای کسری گاز در ایران، هدایت نیروگاه‌های گازسوز به مصرف سوخت مازوت بوده که یک آلاینده جدی هوا به‌شمار می‌رود.

چرا اولویت با گاز است
حسین شهیدزاده، کارشناس آلودگی هوا در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: اگر بخواهیم به ارجحیت سوخت گاز نسبت به دیگر سوخت‌های فسیلی درباره آلودگی هوا اشاره کنیم، خوب است اول به این سوال بپردازیم که چرا در شهر تهران مصرف سوخت گاز نسبت به سوخت‌های دیگر اولویت دارد؟ زمانی که سوخت‌های فسیلی دیگری جز گاز را می‌سوزانیم، علاوه بر گازهای آلاینده، مقداری هم ذرات معلق تولید می‌شود، به‌ویژه وقتی که سوخت سنگینی مانند گازوئیل را در خودروهای سنگین استفاده می‌کنیم که حجم ذرات معلقی که تولید می‌کند، بسیار بیشتر از خودروهای سبک و خودروهای بنزینی است. به همین دلیل اگر می‌خواهیم سوخت گاز را در حمل‌ونقل جایگزین کنیم، باید به سراغ خودروهای سنگین برویم.

توجه به گازوئیل
شهیدزاده در ادامه افزود: میزان تولید ذرات معلق خودروهای سبک آن‌چنان نیست که بخواهیم روی آنها تغییر تکنولوژی ایجاد کنیم. بر همین اساس باید اول سوخت گازوئیل را برای خودروهای سنگین کنار بگذاریم و خودروهای گازسوز را جایگزین کنیم. البته اگر توان مالی آن باشد بهتر است سراغ حمل‌ونقل برقی برویم اما به این دلیل که درحال‌حاضر امکانات آن وجود ندارد و وضعیت اقتصادی این امکان را نمی‌دهد که حمل‌ونقل برقی را توسعه دهیم، حتما انتخاب خودروهای سنگین گازسوز می‌تواند یک اولویت باشد. در این میان، منابع گازی هم در کشور وجود دارد و می‌توان از آن برای این خودروها استفاده کرد.

اما و اگرها
شهیدزاده گفت: البته، یک اما و اگری در اینجا وجود دارد. سال‌ها پیش تعدادی از اتوبوس‌های شهری تهران گازسوز شدند اما این اتوبوس‌ها توان لازم و کشش لازم به‌‌ویژه در خیابان‌های شمالی را نداشت و وقتی به سمت شمال تهران حرکت می‌کرد نمی‌توانست شیب‌ها را به خوبی طی کند. همین‌طور زمانی که می‌خواستند از این اتوبوس‌ها کولر بگیرند، توان آن افت بیشتری می‌کرد. دلیل این مسئله این بود که این خودروها در پایه گازسوز نبودند. این خودروها گازوئیلی طراحی شده و بعد با یک تغییراتی سوخت آن را تبدیل به سوخت گاز کرده بودند.
شهیدزاده گفت: ما باید از خودرویی استفاده کنیم که موتور آنها برای سوخت گاز طراحی شده باشد. در این صورت مطمئن باشید مشکلاتی که سال‌ها پیش با تبدیل یک تعداد اتوبوس به گازسوز پیش آمد و باعث شد اتوبوسرانی و راننده‌های شرکت واحد از اتوبوس گازسوز فراری باشند از ذهن‌ها پاک شود که در ادامه کمک بزرگی در جهت مقابله با آلودگی هوا خواهد بود.

گاز و تجدیدپذیرها در یک سبد
این کارشناس آلودگی هوا گفت: نیروگاه‌های گازسوز، گازهای آلاینده تولید می‌کند اما مقدار آن نسبت به دیگر سوخت‌های فسیلی کمتر است و ذرات معلقی تولید نمی‌کند. باید توجه کرد که گاز باید در کنار انرژی‌های تجدیدپذیر با یک تناسبی در سبد انرژی رشد کند.
وی افزود: اگر ایران دارای منابع مالی بود و می‌شد در حوزه انرژی‌های خورشیدی سرمایه‌گذاری وسیعی کرد و سلول‌های خورشیدی را در بیابان‌ها نصب کرد، به انرژی پاک زیادی دست پیدا می‌کردیم. اما این مسئله اصلا به این راحتی نیست که می‌گوییم. هزینه سرمایه‌گذاری برای اینکه تکیه اصلی مصرف انرژی در کشور به انرژی‌های تجدیدپذیر باشد، آنقدر بالاست که باید در یک برنامه زمان‌بندی شده و قابل اجرا، آن را عملیاتی کرد.
شهیدزادی بیان کرد: حرکت از سوخت‌های فسیلی از جمله گاز به سمت انرژی‌های پاک مانند استحصال انرژی باد، خورشید و امواج دریایی حتما یک اقدام مثبت تلقی می‌شود اما واقعیت این است که امروز مصرف سوخت‌های فسیلی بسیار ارزان‌تر تمام می‌شود، هرچند به محیط‌زیست آسیب
می‌رسانند.
اما باز هم باید تاکید کرد که آسیب‌های محیط زیستی سوخت گاز بسیار کمتر بوده و از سویی هم گاز در ایران موجود و به‌صرفه است.
جانمایی اشتباه نیروگاه‌ها
سعید میرترابی، عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی در گفت‌وگو با صمت گفت: سوخت نیروگاه‌ها در ایران شامل گاز طبیعی و گازوئیل است که در زمان کمبود نیز از مازوت یا همان نفت‌کوره استفاده می‌کنند. یک دلیل مشکلات نیروگاه‌ها در ایران به جانمایی آنها برمی‌گردد. در واقع از ابتدای احداث نیروگاه‌ها توجه و پیش‌بینی نسبت به گسترش شهرها صورت نگرفته بود و حالا نیروگاه‌هایی که در نزدیکی شهرها هستند آلودگی را به شهرها منتقل می‌کنند. بحث دیگری که در سال‌های گذشته نیز با آن روبه‌رو بودیم، کمبود گاز نیروگاه‌ها در فصل زمستان است که آنها را به سمت مصرف مازوت می‌کشاند. مازوت یکی از بدترین آلاینده‌هاست که پیامدهای زیادی برای محیط‌زیست و سلامت شهروندان دارد.
اولویت‌های مبارزه با آلودگی
میرترابی گفت: یکی از اولویت‌های مبارزه با آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی در جهان این است که نیروگاه‌ها را به سمت مصرف سوخت‌های پاک هدایت کنند. در کشورهای اروپایی از طریق برنامه‌ریزی در بازه چندساله به سمتی حرکت کردند که امروز بسیاری از نیروگاه‌های زغال‌سنگ تعطیل شده است. نیروگاه‌های ایران وابسته به زغال‌سنگ نیستند اما سوخت‌های سنگین نفتی استفاده می‌کنند که آلودگی بالایی دارند. البته نه‌تنها در سوخت‌های نفتی، بلکه در مصرف گاز هم می‌توان برنامه‌ریزی‌هایی برای‌گذار داشت. به‌عنوان مثال، می‌توان بخشی از گاز را ذخیره‌سازی کرده و در بخش دیگری به سمت بهینه‌سازی حرکت کنیم.
گاز، انرژی انتقالی
وی تصریح کرد: تمام انرژی‌های فسیلی آلودگی‌ دارند اما درصد آنها متفاوت است. در بین سوخت‌های فسیلی بیشترین آلودگی متعلق به زغال‌سنگ، بعد نفت و در آخر گاز است. کشورهای پیشرفته به گاز به‌عنوان یک انرژی انتقالی برای‌گذار به انرژی‌‌های پاک‌تر نگاه می‌کنند به این معنا که اگر بخشی از سبد انرژی وابسته به زغال‌سنگ است باید از میزان آن کم و در مقابل به میزان استفاده از سوخت گاز اضافه شود.
استانداردهای متفاوت در ایران
میرترابی گفت: در ایران استانداردها و تعاریف متفاوت است و به هر حال باید به توانایی‌ها و ظرفیت‌ها هم توجه داشت. در ایران مصرف گاز گستردگی زیادی دارد و اگر از منظر آلایندگی حساب کنیم، این‌گذار از نفت به گاز یک اقدام مثبت بوده است. هرچند در نظر داشتن گاز به‌عنوان انرژی انتقالی، با توجه به ظرفیت‌ها و توانایی‌ها کشور، هنوز برای ما زود است.
این کارشناس انرژی افزود: در اروپا برای‌گذار به انرژی‌های نو حد معینی مشخص می‌شود و می‌گویند که تا چند سال دیگر چقدر باید سرمایه‌گذاری کنیم تا سهم انرژی‌های پاک در سبد انرژی به این عدد مشخص برسد. درحال‌حاضر در ایران سهم انرژی‌های پاک در سبد انرژی حدود یک درصد و چند ده برابر کمتر از سهم کشورهای اروپایی است.
هنوز زود است...
وی اضافه کرد: به همین دلیل برای ایران هنوز زود است که در کوتاه‌مدت به‌طور جدی به سمت انرژی‌های پاک حرکت کند. این مسئله نیازمند ایجاد زیرساخت‌ و ریل‌گذاری است. اگر اراده قاطعانه‌ای وجود داشته باشد، ‌گذار به انرژی نو حداقل یک نسل زمان می‌برد. به هر حال، این یک چشم‌انداز مثبت است و می‌توانیم به مرور سهم گاز را هم از سبد انرژی کم کنیم. به این ترتیب می‌توان از گاز برای انرژی استفاده نکرد و آن را نسوزاند و فقط در پتروشیمی‌هایی که گاز مصرف می‌کنند، از آن استفاده کرد. میرترابی اظهار کرد: البته در کشورهای اروپایی منابع گازی خاصی وجود ندارد و بیشتر واردکننده گاز هستند، در صورتی که ایران یکی از صادرکنندگان اصلی منابع گازی است. در اقع عملکرد آنها نمی‌تواند لزوما الگویی برای ما باشد. چون منابع عظیم گاز داخلی داریم باید به شکلی برنامه‌ریزی کنیم که ترکیبی از گاز و انرژی‌های نو در سبد انرژی در بازه ۲۰ سال آینده تعریف شود.
مصرف فزاینده و غیربهینه گاز
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی گفت: یکی از چالش‌های بزرگ ما در ایران، مصرف فزاینده گاز در بخش‌های گوناگون است که البته بهینه هم نیست. در تدوین برنامه‌ برای وصول بهینه‌سازی انرژی هم چالش‌های مهمی وجود دارد. با این همه به نظر می‌رسد کمبودهای سال‌های گذشته در تامین گاز مقطعی باشد. به شیوه‌های گوناگون قیمتی، فنی و زیرساختی می‌توان به غیر از مصرف انرژی، گاز مصرفی پتروشیمی‌ها را هم تامین و بخشی از آن را صادر کرد. البته صادرات گاز شاید خیلی از نظر مالی برای ما جذاب نباشد اما آورده‌های امنیتی دارد.
سخن پایانی
در مجموع کارشناسان بر این باورند که تکیه ایران بر سوخت گاز نسبت به دیگر سوخت‌های فسیلی، مثبت است اما کشور ما بر خلاف کشورهای پیشرفته به سوخت گاز به‌عنوان یک انرژی انتقالی برای‌گذار به انرژی‌های پاک نگاه نمی‌کند. کمبود گاز در فصل زمستان در چند سال گذشته نشان‌دهنده عدم‌تنوع در سبد انرژی کشور است.