ظرفیت‌های صنایع کوچک در حوزه بازیافت
صنایع کوچک و متوسط، به‌دلیل انعطاف‌پذیری، گستردگی جغرافیایی و نقش‌آفرینی در مراحل مختلف فرآیند بازیافت، به‌عنوان بخش‌هایی با ظرفیت بالقوه مطرح می‌شوند. اما جایگاه واقعی این واحدها در مدیریت پسماند، میزان مشارکت آنها در اقتصاد چرخشی و چالش‌هایی که با آن مواجهند، موضوعی است که همچنان نیازمند واکاوی دقیق‌تر است.
صنایع کوچک، ستون‌فقرات بازیافت کشور
حمیدرضا پورعلاقه‌بندان، کارشناس مدیریت پسماند در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: برای نشان دادن نقش و اهمیت صنایع کوچک در حوزه بازیافت، ابتدا با یک مثال شروع می‌کنم. فرض کنید هزار تن زباله در روز تولید می‌شود. این عدد تقریبا معادل میزان زباله‌ای است که در کلانشهری مانند اصفهان به‌صورت روزانه جمع‌آوری می‌شود. در چنین شرایطی، یکی از اقدامات مهم، تفکیک پسماند از مبدأ است. این تفکیک به این معناست که زباله‌ها پیش از ورود به چرخه پردازش اصلی (که در نهایت ممکن است منجر به سوزاندن زباله، تولید RDF، کمپوست یا دفن شود)، در مبدأ تفکیک می‌شوند. به این ترتیب، مواد ارزشمند مانند شیشه، قوطی‌های فلزی، انواع فلزات، کاغذ و مقوا، جدا شده و مستقیماً وارد مسیر بازیافت می‌شوند.
وی ادامه داد: این جریان زباله‌های تفکیک‌شده، دیگر وارد مسیرهایی مانند زباله‌سوزی یا تولید انرژی نمی‌شوند. دلیل آن ساده است؛ این مواد هم ارزش اقتصادی بالاتری دارد و هم قابلیت بازیافت مستقیم‌شان بسیار بیشتر است. در واقع، نیازی نیست که این مواد از طریق فرآیندهای پرهزینه، پیچیده و آلاینده به سوخت یا انرژی تبدیل شوند، چراکه خودشان قابلیت بازگشت به چرخه تولید را دارند. به این فرآیند، بازیافت یا Recycle گفته می‌شود.
وی بااشاره به اینکه در بسیاری از موارد، این فرآیند بازیافت در صنایع کوچک یا کارگاه‌های متوسط انجام می‌گیرد، گفت: برای مثال، بطری‌های پت (PET) که معمولا برای آب معدنی یا نوشابه استفاده می‌شود، پس از جمع‌آوری، شسته شده و اجزای اضافی مانند درب بطری، حلقه دور آن یا کاغذ چسبیده به بدنه جدا می‌شوند. سپس پت خالص جدا شده و به کارخانه‌های بزرگ‌تری ارسال می‌شود تا دوباره به بطری یا محصولات مشابه تبدیل شود.
پورعلاقه‌بندان گفت: این صنایع کوچک و متوسط که در میانه چرخه بازیافت قرار گرفته، قابلیت توسعه زیادی دارد؛ زیرا حجم مواد اولیه‌ای که می‌تواند پردازش کند، بسیار بالا است. اما متاسفانه با مشکلات زیادی مواجه است. یکی از این مشکلات، فعالیت گسترده زباله‌گردها یا جمع‌آورندگان غیررسمی است که باعث رشد کارگاه‌های زیرزمینی، غیرمجاز و غیربهداشتی شده است.
وی اضافه کرد: اگر سازمان‌های متولی، از جمله سازمان مدیریت پسماند شهرداری‌ها یا سازمان حفاظت محیط زیست، بتوانند از صنایع کوچک و متوسط حمایت کنند و با ایجاد شهرک‌های بازیافت، این فرآیند را سازمان‌یافته‌تر و بهداشتی‌تر کنند، هم از نظر محیط‌زیستی و هم اقتصادی، عملکرد بسیار بهتری خواهیم داشت.
وی در پاسخ به این سوال که ماهیت شهرک‌های بازیافتی چیست، گفت: این شهرک‌ها فضاهایی هستند که با حمایت و نظارت سازمان‌های مسئول پسماند، برای ساماندهی فرآیند بازیافت ایجاد می‌شود. در چنین شهرک‌هایی، همه اقلام قابل‌بازیافت از سطح شهر جمع‌آوری شده و چه توسط پیمانکاران رسمی شهرداری، چه توسط بخش خصوصی و حتی برخی کارگاه‌های کوچک و متوسط، به این مراکز انتقال داده می‌شود.
وی در ادامه گفت: در داخل این شهرک‌ها، صنایع مرتبط با بازیافت به‌شکل بهداشتی، استاندارد و تحت‌نظارت فعالیت می‌کنند. مشابه آنچه در شهرک‌های صنعتی مانند شهرک‌رازی‌اصفهان برای صنایع شیمیایی و دارویی دیده‌ایم، این شهرک‌های بازیافت نیز با هدف تمرکز صنایع مشابه و کنترل بهتر، طراحی می‌شود. در شهرک‌هایی مانند رازی، تصفیه‌خانه‌های ویژه برای فاضلاب صنعتی ایجاد شده است که آلودگی‌های صنایع شیمیایی را کنترل می‌کند. همین مدل را می‌توان در شهرک‌های بازیافت نیز پیاده‌سازی کرد.
وی بااشاره به اینکه در شهرک بازیافت، همه زیرساخت‌ها متناسب با نیازهای صنایع بازیافتی طراحی می‌شود، گفت: از تصفیه‌خانه پساب گرفته تا سیستم‌های کنترل آلایندگی، نظارت ایمنی، انبارداری، جمع‌آوری پسماندهای ثانویه و.... مهم‌تر از همه اینکه، این شهرک‌ها می‌توانند با همکاری بخش خصوصی ایجاد شوند. سازمان‌های پسماند فقط وظیفه بسترسازی، صدور مجوز و حمایت زیرساختی را دارند.
این کارشناس مدیریت پسماند تصرح کرد: یکی از زمینه‌هایی که در حال حاضر هم در آن اقداماتی انجام می‌شود، بازیافت پسماندهای الکترونیک است. این پسماندها جمع‌آوری شده و در یک نقطه مستقر می‌شوند تا در فضایی با تجهیزات و تاسیسات مشترک، فرآیند بازیافت آنها انجام شود. استفاده از امکانات مشترک مانند سیستم‌های بازیابی آب، تصفیه‌خانه، انبار و زیرساخت‌های لجستیکی باعث می‌شود، هزینه‌ها کاهش یابد و از طرف دیگر، نظارت و کنترل بر این فرآیند نیز متمرکزتر و موثرتر باشد.
این مدل باعث می‌شود، بازیافت به یک فرآیند اقتصادی مقرون‌به‌صرفه و محیط‌زیستی پایدار تبدیل شود. به‌جای اینکه هر کارگاه به‌صورت پراکنده و بدون نظارت به بازیافت بپردازد، همه آنها در یک شهرک مستقر شده و در فضایی کنترل‌شده فعالیت می‌کند.
وی بااشاره به اینکه تفکیک از مبدأ باعث حذف زباله‌های باارزش از چرخه‌های پرهزینه‌تر مانند زباله‌سوزی یا تولید سوخت می‌شود، گفت: صنایع کوچک بازیافت، نقش کلیدی در این فرآیند دارد،اما نیازمند ساماندهی و حمایت است. شهرک‌های بازیافت می‌تواند با تجمیع این صنایع، فرآیند بازیافت را اصولی، اقتصادی و ایمن‌تر کند. همکاری بخش خصوصی، در کنار حمایت نهادهای دولتی، می‌تواند موتور محرک توسعه این شهرک‌ها باشد.
صنایع کوچک، بازیگران کلیدی اقتصاد چرخشی
نادعلی علوی بختیاروند، عضو هیات‌علمی دانشکده بهداشت و ایمنی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و متخصص پسماند در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: صنایع کوچک، بخش بسیار مهمی از زنجیره بازیافت را تشکیل می‌دهد. در واقع، بخشی از بازیافت اقلام خشک، پس از مراحل اولیه جمع‌آوری، به‌دست همین واحدهای کوچک انجام می‌شود. حتی اگر بخواهیم فعالیت‌های جمع‌آوری غیررسمی، مانند زباله‌گردی را به‌عنوان یک حلقه در این چرخه در نظر بگیریم (هرچند رسما یک شغل محسوب نمی‌شود)، این بخش‌ها معمولا در قالب انبارهای ضایعات و کارگاه‌های کوچک عمل می‌کنند که مواد جمع‌آوری‌شده را به محصولات قابل‌استفاده تبدیل می‌کنند.
وی ادامه داد: به‌طورکلی، این مجموعه شامل کسب‌وکارهای کوچک و صنایع متوسط است که 2 ویژگی کلیدی دارد؛ از نظر ارزش‌افزوده و تولید اقتصادی اهمیت بالایی دارد و از نظر ایجاد اشتغال، پویا و فعال است. می‌توان گفت این گروه، فعال‌ترین بخش بازیافت در ایران است.
وی در پاسخ به این سوال که چقدر می‌توان ظرفیت و توسعه صنایع کوچک در حوزه بازیافت در ایران را قابل‌قبول دانست، گفت: برای برخی از مواد قابل‌بازیافت، ظرفیت فنی و بازار نسبتا خوبی وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، در حوزه بازیافت پلاستیک، بخش مربوط به «لاک پلاستیکی» تقریبا کامل است و تعداد واحدهای فعال کافی است. البته بخشی از این واحدها غیررسمی یا زیرزمینی فعالیت می‌کند، اما سهم قابل‌توجهی از این حوزه همچنان رسمی و ثبت‌شده است. با این حال، در همین بخش بازیافت پلاستیک، هنوز برخی زیرشاخه‌ها وجود دارد که جای رشد دارد و از نظر فنی و بازار نیازمند توسعه است.
علوی افزود: پسماندها الکتریکی و الکترونیک جزو پسماندهای نوپدید است و اگرچه در مرحله جمع‌آوری و جداسازی، به‌ویژه در کلانشهرها، فعالیت قابل‌توجهی انجام می‌گیرد، اما در بخش صنایع تبدیل آنها هنوز ظرفیت‌های خالی زیادی وجود دارد. دلیل این امر، پیچیدگی تکنولوژی و نیاز به مقیاس‌های بزرگ‌تر است. در حالی که در بازیافت پلاستیک، چرخه از صفر تا صد تکمیل شده و حتی تولید دستگاه‌های موردنیاز آن در کشور بومی‌سازی شده و در سطح جهانی قابل‌رقابت است، در حوزه پسماند الکترونیکی هنوز تکنولوژی‌ها به‌طورکامل جا نیفتاده است.
وی بااشاره به اینکه اگر به موضوع اقتصاد چرخشی به‌طورکلی نگاه کنیم، نقش صنایع کوچک بازیافت بسیار کلیدی و محوری است، گفت: حتی اگر در بخش‌های بالادستی، اقداماتی برای کاهش تولید پسماند، استفاده مجدد از محصولات یا افزایش دوام کالاها انجام شود، باز هم در فرآیند تولید، مصرف خانگی یا صنعتی، مقداری ضایعات باقی می‌ماند که باید به چرخه بازگردد. به‌همین‌دلیل، توسعه صنایع کوچک بازیافت، یکی از ارکان اساسی برای تحقق اقتصاد چرخشی در کشور است. بدون این توسعه، امکان دستیابی به یک سیستم پایدار و فراگیر مدیریت پسماند وجود نخواهد داشت.
عضو هیات‌علمی دانشکده بهداشت و ایمنی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی گفت: طبق برآوردها، بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد صنایع فعال در حوزه بازیافت در این رده قرار می‌گیرد. این صنایع علاوه بر سهم بالای کمی، به‌لحاظ کیفی و پویایی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌تواند در آینده نیز نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کند. یکی از نکات مثبت و قابل‌توجه این صنایع، میزان بالای حضور بخش خصوصی در آنها است. خلاف برخی حوزه‌های دیگر، در صنعت بازیافت به‌ویژه در بخش‌های تبدیلی و فرآوری، نقش دولت بسیار محدود است و تنها چند واحد دولتی در این زمینه فعال هستند. عمده فعالیت‌ها توسط بخش خصوصی انجام می‌گیرد و بازار نیز، با مکانیزم عرضه و تقاضا، به‌صورت نسبتا رقابتی هدایت می‌شود.
وی افزود: البته در برخی حلقه‌های اولیه مانند تامین خوراک (جمع‌آوری مواد بازیافتی)، انباشت ضایعات و فعالیت زباله‌گردها، گاهی با ساختارهای غیررسمی و حتی شبه‌مافیایی روبه‌رو هستیم که چالش‌برانگیز است. اما در ادامه زنجیره، به‌ویژه در بخش صنایع تبدیلی، بازار نسبتا شفاف، رقابتی و قابل‌اعتماد است. در این بخش، می‌توان گفت که بخش خصوصی عملکردی نرمال و کارآمد دارد و باوجود فضای رقابتی در حال پیشرفت است. البته این به این معنا نیست که کیفیت محصولات نهایی در حد ایده‌آل است. هنوز جای کار زیادی وجود دارد و باید روی کیفیت محصول نهایی و توسعه فناوری‌ها تمرکز بیشتری شود. خوشبختانه ظرفیت رشد وجود دارد و اقدامات خوبی هم انجام شده، اما هنوز کافی نیست.
وی بااشاره به اینکه تحقق توسعه صنایع کوچک در سطح گسترده‌تر منوط به آن است که ما بتوانیم تنوع و گسترش ساختاری را در این بخش ایجاد کنیم، گفت: باید نگاه همزمان به صنایع کوچک و متوسط داشته باشیم، ظرفیت‌ها را توسعه بدهیم و زیرساخت‌های فنی، مالی و قانونی را تقویت کنیم. اگر به‌جای آنکه ۱۰ یا ۲۰ سال دیگر به این ضرورت برسیم، از همین حالا ورود موثر به این حوزه داشته باشیم، می‌توانیم از هدررفت بسیاری از پسماندها به‌ویژه پسماندهای الکترونیک جلوگیری کنیم. واقعا جای تاسف دارد که حجم زیادی از این نوع پسماند، بدون استفاده از چرخه بازیافت، از بین می‌رود. در حالی که دنیا در حال حرکت به‌سمت استفاده حداکثری از این منابع است.
سخن پایانی
از نظر برخی کارشناسان صنایع کوچک و متوسط در حوزه بازیافت، نه‌تنها بازیگران اصلی زنجیره اقتصاد چرخشی هستند، بلکه می‌توانند به‌عنوان پیشران‌های تحول در مدیریت پسماند کشور ایفای نقش کنند. هرچند چالش‌هایی مانند پراکندگی، نبود نظارت کافی، ساختارهای غیررسمی و ضعف در زیرساخت‌ها همچنان پابرجا است، اما ظرفیت بالای این صنایع فرصت مناسبی برای ارتقای این بخش فراهم کرده است.
