شکستن عادت‌های قدیمی
محمدرضا مودودی-رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت
رویکرد دولت سیزدهم در توسعه روابط تجاری تغییر کرده و کشورهای جنوب شرقی آسیا، منطقه افریقا و کشورهای همسایه در اولویت روابط تجاری با ایران قرار گرفته اند. همچنین ایجاد تنوع در کالاها، فراهم کردن زیرساخت های تجاری و تعامل با بخش خصوصی نیز تعیین کننده راهبردهای توسعه تجارت با همسایگان خواهند بود، این در حالی است که پرونده تجارت خارجی ایران در سال گذشته با تراز منفی ۶ . ۵ میلیارد دلاری بسته شد. تراز تجاری جریان صادرات و واردات را در یک دوره زمانی معین اندازه گیری می کند. اگر ارزش صادرات کشوری نسبت به واردات آن بیشتر باشد، آن کشور دارای مازاد تجاری یا تراز تجاری مثبت است و متقابلا اگر کشوری بیشتر از ارزش صادرات خود واردات کند، دارای کسری تجاری یا تراز تجاری منفی است. بنا به آمار ارائه شده از وضعیت تجارت خارجی ایران در سال گذشته که توسط مرکز پژوهش های اتاق تهران منتشر شده، میزان صادرات ایران ۵۳ . ۲ میلیارد دلار و میزان واردات، ۵۹ . ۷ میلیارد دلار بوده و با این حساب، کفه ترازو به میزان ۶ . ۵ میلیارد دلار به سمت واردات سنگین است.آمار صادرات غیرنفتی سال های پیش نیز چنگی به دل نمی زند و به نظر می رسد تجارت خارجی قریب یک دهه است از نفس افتاده است! به گواه آمارها سال هاست صادرات غیرنفتی ما پشت سد ۵۰ میلیارد دلار متوقف شده و باوجود تمام شعارها و برنامه ها، توان شکستن این سد را ندارد. اما نکته دردناک این است که حتی درک این مهم که راه حل بسیاری از معضلات اقتصادی موجود، روان سازی و تسهیل فضای تجارت خارجی است نیز هنوز محقق نشده و اصراری جدی بر یافتن راه حل هایی جز آنچه علمی است و به تجربه در دنیا اثبات شده، وجود دارد! از سوی دیگر چند سالی است آمار واردات همسایگان از ایران، مسئولان را برآن داشته تا راهکار توسعه صادرات را در افزایش سهم ایران از بازار همسایگان بجویند. با توجه به این سیاست بیان چند نکته خالی از لطف نیست. فقط ۵ کشور نخست مقصد صادراتی ایران بیش از ۷۵ درصد کل بازار صادراتی ایران را در اختیار دارند. به عبارت دیگر، جغرافیای صادراتی ایران هنوز بزرگ تر از قبل نشده و گرچه این ۵ کشور از ظرفیت بالایی برای تجارت برخوردارند، اما رقابت در آن بازارها نیز بسیار سخت و حرفه ای است.افزایش سهم از ۲ به ۴ درصد بازار وارداتی همسایگان به معنی ۲ برابر کردن میزان فعلی صادرات غیرنفتی به همسایگان است. در حال حاضر ارزش صادرات غیرنفتی ایران به همسایگان حدود ۲۵ میلیارد دلار است که تقریبا ۵۵ درصد کل صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می دهد؛ به عبارت دیگر برای ۲ برابر کردن این رقم، صادرات غیرنفتی فعلی باید به ۵۰ میلیارد دلار برسد.
اگر کشورهای مقصد متقاضی افزایش ۲ یا چند برابری واردات از ایران باشند، در کشور امکان و زیرساخت لازم برای توسعه صادرات بیش از این میزان فراهم نشده است. کاهش ارزش پول ملی و یارانه ای بودن مواد اولیه بسیاری از محصولات صادراتی در سال های اخیر نیز نتوانست آمار صادرات غیرنفتی ما را بهبود بخشد و هرگاه بستری برای صادرات مهیا می شد، به بهانه تنظیم بازار و پیشگیری از تورم و کمبود، صادرات آن اقلام ممنوع و بروکراسی صادرات کالای مربوطه پیچیده تر می شد. ارزش واردات همسایگان از دنیا حدود ۱۱۰۰ میلیارد دلار است که سهم ۵ کشور اول همسایه از آن (امارات، ترکیه، روسیه، عربستان و پاکستان) بیش از ۸۰ درصد است. چنانچه بخواهیم ارزش صادرات خود به همسایگان را افزایش دهیم، تقریبا همین کشورها مستعد جذب هستند. حال پرسش کلیدی این است که چنانچه این پذیرش و ظرفیت وجود دارد، چرا تاکنون به کار گرفته نشده و اگر وجود دارد، برنامه های مشخص دولت برای گسترش نفوذ صادراتی در این بازارها چیست؟
سهم محصولات با فناوری بالا در سبد صادراتی ما بسیار پایین است، این در حالی است که در ترکیب سبد وارداتی این کشورها، محصولات فناورانه سهم بالایی دارند و ایران در این زمینه حرفی برای گفتن ندارد و غالب محصولات صادراتی ما یا محصولات سنتی هستند یا محصولات صنایعی که فناوری پایین یا متوسط دارند و برای افزایش صادرات هم باید به سرمایه گذاری فناورانه در تولید با مقیاس بین المللی فکر کرد و هم اینکه زیرساخت های لازم برای افزایش حجم تبادلات تجاری را گسترش داد. نکته مهم و مغفول دیگر، نگاه غالب به توسعه صادرات غیرنفتی است که متاسفانه هنوز همان نگاه سنتی صادرات محصول است و اهمیت ناچیزی برای صادرات محصولات دیجیتالی، گردشگری، توریسم درمانی، بلاک چین، اعزام نیروی کار و صادرات محصولات فرهنگی قائلیم، در حالی که امروزه این فعالیت ها نه تنها بیشترین سهم ارزشی را در بازار جهانی به خود اختصاص داده اند، بلکه در شرایط تحریمی فعلی نیز امکان رصد و تحریم آنها بسیار ناچیز است. این گویا از ذکاوت بالای طراحان تحریم بوده که می دانستند شکستن عادت های قدیمی برای ایرانیان بزرگ ترین مانع چالاکی، نوآوری، خلق و بهره گیری از فرصت ها و در نتیجه بی اثرسازی تحریم هاست!
