سرمایه‌گذاری مشترک؛ شاه‌کلید توسعه تجارت
تجارت ایران و عراق به‌عنوان یکی از مهم‌ترین روابط اقتصادی منطقه‌ای، همواره نقش قابل‌توجهی در اقتصاد هر دو کشور داشته است. عراق به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران، مقصد اصلی صادرات غیرنفتی کشورمان محسوب می‌شود. مرزهای مشترک طولانی، اشتراکات فرهنگی و مذهبی و نیازهای گسترده اقتصادی عراق، این کشور را به بازاری استراتژیک برای ایران تبدیل کرده است. در سال ۱۴۰۳، با افزایش حجم مبادلات تجاری و تلاش‌های دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی، فرصت‌های جدیدی برای تجار ایرانی ایجاد شده است.صمت در این گزارش، به بررسی دقیق تجارت دو کشور، مزایای این رابطه اقتصادی، شرکای تجاری عراق و چشم‌انداز آینده تجارت بین ایران و عراق پرداخته است.
بررسی آمار تجارت ایران و عراق در سال ۱۴۰۳
طبق آمارهای منتشرشده، تجارت ایران و عراق در سال ۱۴۰۳ رشد محسوسی را تجربه کرده است. در نه‌ماهه نخست این سال، میزان صادرات غیرنفتی ایران به عراق به ۹.۴ میلیارد دلار رسیده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل، افزایش ۳۵ درصدی را نشان می‌دهد. این رشد، به‌دلیل افزایش تقاضای بازار عراق برای محصولات کشاورزی، مصالح ساختمانی، محصولات پتروشیمی و خدمات فنی و مهندسی ایران بوده است.
در میان اقلام عمده صادراتی ایران به عراق، گاز طبیعی با ارزش ۱.۲۱میلیارد دلار در صدر قرار دارد. پس از آن، میله‌های آهنی و فولادی با ۱۷۶میلیون دلار، کاشی و سرامیک با ۵۵ میلیون دلار، سیب تازه با ۴۹میلیون دلار و شمش آهن و فولاد با ۴۷میلیون دلار، جزو مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به عراق محسوب می‌شوند. همچنین، محصولاتی مانند هندوانه، کولرهای آبی، گوجه‌فرنگی، لوازم خانه‌داری و توربین‌های گازی نیز سهم قابل‌توجهی در سبد صادراتی ایران به عراق دارند.
مزایای تجارت با عراق
تجارت با عراق دارای مزایای متعددی است که آن را به یکی از بهترین مقاصد صادراتی ایران تبدیل کرده است:
مرز مشترک طولانی
ایران و عراق بیش از هزار و۴۵۸ کیلومتر مرز زمینی مشترک دارند که موجب کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و تسهیل فرآیند صادرات می‌شود. وجود چندین گذرگاه مرزی فعال، مانند مرزهای مهران، شلمچه، خسروی و پرویزخان، امکان ارسال کالا به عراق را با سرعت بیشتری فراهم کرده است.
اشتراکات فرهنگی و مذهبی
به‌دلیل نزدیکی فرهنگی و اشتراکات مذهبی، تجار ایرانی در بازار عراق نسبت به سایر رقبا از اعتماد بیشتری برخوردارند. برگزاری مراسم مذهبی مشترک و حضور گسترده زائران ایرانی و عراقی در هر دو کشور، به افزایش تعاملات اقتصادی کمک کرده است.
نیازهای بازار عراق
عراق به‌دلیل جنگ‌ها، تحریم‌ها و نابسامانی‌های اقتصادی گذشته، در بسیاری از زمینه‌ها وابسته به واردات است. این کشور نیازمند تامین کالاهای اساسی، مصالح ساختمانی، ماشین‌آلات صنعتی، محصولات کشاورزی و تجهیزات‌پزشکی است که ایران می‌تواند بخش عمده‌ای از این نیازها را تامین کند.
تنوع محصولات صادراتی
ایران دارای تنوع بالایی در تولیدات صنعتی، کشاورزی و خدمات فنی و مهندسی است که این تنوع، فرصت‌های زیادی برای ورود به بازار عراق فراهم می‌کند. از سوی دیگر، وابستگی عراق به محصولات وارداتی باعث می‌شود که ایران بتواند سهم بیشتری از این بازار را به خود اختصاص دهد.
شرکای تجاری اصلی عراق
عراق در کنار ایران، روابط تجاری گسترده‌ای با کشورهای دیگر دارد. مهم‌ترین شرکای تجاری این کشور عبارتند از:
ترکیه
یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به عراق است و در بخش‌هایی مانند پوشاک، لوازم‌خانگی، مصالح ساختمانی و مواد غذایی، سهم عمده‌ای در بازار این کشور دارد.
چین
عراق حجم زیادی از کالاهای صنعتی، الکترونیک و ماشین‌آلات خود را از چین وارد می‌کند. روابط تجاری چین و عراق در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است.
امریکا
در حوزه‌های نفت و انرژی، عراق روابط تجاری قابل‌توجهی با شرکت‌های امریکایی دارد و واردات برخی تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته را از این کشور انجام می‌دهد.
امارات
بسیاری از کالاهای وارداتی عراق، به‌ویژه کالاهای مصرفی و محصولات الکترونیک، از طریق امارات به این کشور وارد می‌شود.
چالش‌های تجارت ایران و عراق
محدودیت‌های بانکی و نبود یک سیستم مالی کارآمد بین ایران و عراق، انتقال پول بین تجار را با دشواری‌هایی مواجه کرده است.
این موضوع، به‌ویژه در شرایط تحریم‌های اقتصادی، به یکی از موانع اصلی گسترش تجارت تبدیل شده است.
رقابت با سایر کشورها
کشورهایی مانند ترکیه، چین و امارات به‌دلیل زیرساخت‌های قوی‌تر، قیمت‌های رقابتی‌تر و تسهیلات مالی بیشتر، بخش قابل‌توجهی از بازار عراق را در اختیار دارند.
مسائل گمرکی و حمل‌ونقل
گاهی اوقات مشکلات گمرکی و ناهماهنگی‌های قانونی میان دو کشور، باعث کندی روند صادرات کالاهای ایرانی به عراق می‌شوند.
چشم‌انداز آینده تجارت ایران و عراق
باتوجه به ظرفیت‌های موجود، ایران و عراق برنامه‌هایی برای افزایش حجم مبادلات تجاری تا ۲۰ میلیارد دلار در سال دارند. برای دستیابی به این هدف، باید اقداماتی همچون توسعه زیرساخت‌های تجاری و حمل‌ونقل، ایجاد سیستم بانکی مشترک و رفع مشکلات نقل‌وانتقال پول، امضای توافقنامه‌های تجاری جدید، افزایش سرمایه‌گذاری‌های مشترک در بخش‌های مختلف اقتصادی را در دستور کار قرار داد.
عراق، بازار مناسب برای حضور شرکت‌های ایرانی
عراق به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان کالاهای ایرانی، بازار گسترده‌ای برای شرکت‌های ایرانی فراهم کرده است. این کشور به‌دلیل رشد سریع جمعیت، بازسازی زیرساخت‌های تخریب‌شده و وابستگی به واردات بسیاری از کالاها، مقصد جذابی برای سرمایه‌گذاران ایرانی محسوب می‌شود. شرکت‌های ایرانی در حوزه‌هایی مانند انرژی، ساختمان‌سازی، صنایع غذایی، دارویی و خودروسازی می‌توانند با سرمایه‌گذاری در عراق، علاوه بر افزایش صادرات، سود قابل‌توجهی نیز کسب کنند.
لزوم پشتیبانی صادرکنندگان
یحیی آل‌اسحاق، رئیس این اتاق مشترک بااشاره به صادرات ۱۰میلیارد دلاری ایران به عراق طی ده‌ماهه امسال و افزایش آن نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته بهصمت گفت: تحقق تجارت ۲۰ میلیارد دلاری موردنظر دو کشور با حمایت بیش از پیش دستگاه‌های دولتی مسئول در تجارت خارجی و حل برخی مشکلات امکان‌پذیر خواهد بود.
وی با تاکید بر اهمیت رابطه استراتژیک ایران و عراق، افزود: برای این مهم باید هزینه و پشتیبانی‌های لازم بیش از گذشته از صادرکنندگان انجام شود.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق به اجرای بیش از ۹۰۰ پروژه در ۲۴ کشور به‌میزان ۳۵ میلیارد دلار توسط شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی ایران اشاره کرد و ادامه داد: فقط در سال ۱۳۹۰، بالغ بر ۲.۴ میلیارد دلار خدمات فنی و مهندسی به عراق صادر شده است.
آل‌اسحاق اضافه کرد: برای توسعه بیشتر این همکاری‌ها لازم است تمهیداتی انجام شده و با حمایت بایسته دستگاه‌های مسئول مشکلات پیمانکاران برای حضور در مناقصات پروژه‌های عراق حل شود.
عراق شریک اول ایران
عبدالامیر ربیهاوی، مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران با بیان اینکه باید برای عراق وقت بیشتری بگذاریم، بااشاره به موقعیت جغرافیایی عراق و مرزهای مشترک آن با ایران، تصریح کرد: در سال‌های گذشته بخشی از زیرساخت‌های عراق در جنگ از بین رفته است که ایران می‌تواند در بازسازی آنها همکاری و سرمایه‌گذاری کند. از طرف دیگر، عراق کشوری است که از سال ۲۰۱۹ تا الان سالانه بیش از ۹۰ میلیارد دلار درآمد نفتی داشته که ۹۵درصد این درآمد را صرف واردات کرده است. در اصل ۹۵درصد نیازهای این کشور از طریق واردات تامین می‌شود؛ هرچند می‌توان گفت این کشور در سال‌های اخیر به‌سمت خودکفایی در برخی حوزه‌ها رفته و ممکن است این رقم تا ۹۰ درصد کاهش یافته باشد. اما باید این نکته را هم در نظر گرفت که صادرات ایران به عراق از سیب‌زمینی و پیاز شروع شد، اما به خطوط ماشین‌آلات، احداث واحدهای تولیدی، نیروگاه، پالایشگاه و صنایع سنگین ختم شده است. رقبای ایران هم از ترکیه و چین تبدیل به امارات، مصر، عربستان و اردن شده‌اند.
وی در ادامه افزود: هرچند در آمار شریک اول تجاری ایران، چین است، اما باتوجه به اینکه کالاهای صادراتی ایران به چین، کالاهای با ارزش‌افزوده بالا نیستند و در مقابل ۱۰میلیارد دلار صادرات سالانه ایران به عراق مربوط به کالای دارای ارزش‌افزوده است، می‌توان گفت عراق شریک اول تجاری ایران است.
مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران با بیان اینکه در ۲۰ سال گذشته رویکردهای اقتصادی عراق عوض شده است، تصریح کرد: عراق در سال ۲۰۲۳ به‌دنبال جذب سرمایه‌گذاری است و رویکرد جذب سرمایه و خودکفایی را دنبال می‌کند. همچنین این کشور قصد دارد به عراق صنعتی قبل از ۱۹۸۰ برگردد و واحدهای صنعتی خود را بازسازی کند.
وی با بیان اینکه تا سال ۲۰۱۶ کالاهایی با ارزش‌افزوده پایین به عراق صادر می‌کردیم، گفت: در حال حاضر عراق در برخی کالاها که تا مرحله‌ای به تولید داخل رسیده، ممنوعیت واردات اعمال کرده است. برای مثال واردات 30 قلم کالای کشاورزی اصلی که به عراق صادر می‌کردیم، به‌خاطر برداشت فصلی ممنوع شده، البته همچنین بیش از ۱.۴میلیارد از صادرات ایران به عراق در سال گذشته مربوط به محصولات کشاورزی بوده است.
ربیهاوی با بیان اینکه در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ عراق بالاترین رشد اقتصادی را در منطقه داشت، اظهار کرد: اگر تا الان رویکرد ما به عراق با محور صادرات کالا بوده، الان این رویکرد باید تغییر کند، چراکه ممکن است برخی کالاهای صادراتی ایران به عراق با ممنوعیت واردات مواجه شود. بنابراین باید به‌سمت سرمایه‌گذاری مشترک یا تولید در عراق بریم، چون اگر ممنوعیت‌ها ادامه پیدا کند، ممکن است بازار ۱۰میلیارد دلاری ایران به این کشور با کاهش مواجه شود. اگر به‌موقع رویکرد را تغییر ندهیم، بازار به‌دست ترکیه، سوریه، مصر، امارات و ... می‌افتد.
مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران بااشاره به محدودیت صادرات به عراق در حوزه‌های سیمان، چیپس و پفک و برخی کنسروها و نوشیدنی‌ها به عراق گفت: البته برخی واحدها در عراق با انتقال تکنولوژی و سرمایه ایرانی ساخته شده است. پس هنوز جایگاه خوبی در بازار عراق داریم. به‌طورکلی حدود ۱۲درصد از بازار عراق به ایران اختصاص دارد. البته ارقامی که تاکنون اشاره شد، مربوط به آمار گمرکی است و صادرات خدمات فنی و مهندسی و توریسم درمانی، صادرات برق و ... در آن دیده نشده است.
سخن پایانی
رابطه تجاری بین ایران و عراق یکی از مهم‌ترین روابط اقتصادی منطقه‌ای محسوب می‌شود. رشد صادرات ایران به عراق در سال ۱۴۰۳، نشان‌دهنده ظرفیت بالای این بازار برای تجار ایرانی است. باوجود برخی چالش‌ها، فرصت‌های موجود در عراق، ایران را در موقعیت ممتازی قرار داده است. برای بهره‌گیری بهینه از این فرصت‌ها، باید سیاست‌های تجاری منسجم‌تری اتخاذ شود و زیرساخت‌های اقتصادی میان دو کشور بهبود یابد. آینده تجارت ایران و عراق، با برنامه‌ریزی صحیح و رفع موانع موجود، می‌تواند به نقطه عطفی در اقتصاد منطقه تبدیل شود. در مجموع، آینده تجارت ایران و عراق وابسته به گسترش سرمایه‌گذاری‌های مشترک و تقویت همکاری‌های اقتصادی است. ایران با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تجاری، توسعه زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری و تسهیل تعاملات مالی، می‌تواند سهم بیشتری از بازار عراق را در اختیار بگیرد. این روند نه‌تنها به تقویت جایگاه ایران در بازار عراق منجر می‌شود، بلکه به ایجاد روابط تجاری پایدار و تامین منافع اقتصادی دو کشور کمک خواهد کرد.
