ترکیه رقیب جدی همسایه پرسود
براساس داده‌های آماری گمرک ایران، در پنج‌ماهه نخست امسال، حجم صادرات ایران به عراق با ۱۳.۱ میلیون تن به ارزش ۴.۶ میلیارد دلار، به‌لحاظ وزنی رشد بیش از ۲۸درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد ۲۶.۴ درصدی نسبت به پنج‌ماهه نخست سال گذشته داشته، همچنین در پنج‌ماهه امسال ۴۳ هزار تن کالا به ارزش ۲۴۶ میلیون دلار از عراق وارد کشور شد که به‌لحاظ وزن ۷.۵ درصد کاهش و از حیث ارزش ۵۶ درصد افزایش داشته است. اقلام عمده صادراتی در این مدت شامل گاز طبیعی مایع‌شده، انواع مقاطع فولادی، شمش آهن، انواع میلگرد، انواع مصالح‌ساختمانی، انواع محصولات کشاورزی و لبنی بوده است.
براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، در بهار امسال ۱۸درصد از کل صادرات پتروشیمی ایران به عراق صادر شده است. این مقدار در سال گذشته ۱۰درصد بوده است. در بخش صنعت، از کل صادرات این بخش حدود ۴۳ درصد از آن به عراق صادر شده و این مقدار نیز طی سال گذشته ۴۵درصد بوده است. در بخش صنعت، معدن و صنایع‌معدنی حدود ۲۰ درصد از کل صادرات کشورمان وارد بازار عراق شده، رقمی که سال گذشته ۱۹ درصد بوده است. در بخش کشاورزی نیز از کل صادرات این بخش ۳۰ درصد از آن وارد بازار عراق شده، رقمی که در سال گذشته مقدار آن ۲۶درصد بوده، گرچه تمرکز بالای کالاهای یک بخش در یک کشور خاص به‌لحاظ تداوم و پایداری صادرات اتفاق خوبی نیست، اما به هر حال در فقدان یک سبد صادراتی متنوع و مشکلات تحریمی، عراق یکی از بزرگ‌ترین خریداران کالاهای مصرفی ایرانی است.
موارد فوق در حالی بیان می‌شود که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری عراق را مقصد نخستین سفر خارجی خود انتخاب کرد، آن هم سفر سه‌روزه‌ای که با واکنش‌های زیادی از سوی رسانه‌ها روبه‌رو شد.
حال عراق سومین مقصد از سلسله‌گزارش‌های صمت از بررسی تجارت کشورهای جهان است تا در این گزارش گذری به تجارت این کشور داشته باشیم و از این طریق دلایل اهمیت آن برای ایران را روشن کنیم.
مهم‌ترین کشورهای واردکننده کالا به عراق
براساس گزارش‌های موجود یک شرکت آلمانی statista متخصص، داده‌های بازار و مصرف‌کننده میزان صادرات و واردات عراق در سال ۲۰۲۳ را اعلام کرد. این شرکت در نموداری نشان داد که عراق در سال ۲۰۲۳ به ارزش حدود ۱۱۵.۹۵میلیارد دلار، به کشورهای مختلف کالا صادر کرده است. این منبع افزود: عراق همچنین در سال ۲۰۲۳، از کشورهای مختلف به ارزش ۹۵.۵۳ میلیارد دلار کالا وارد کرده است. شرکت آلمانی مذکور خاطرنشان کرد: تراز تجاری سال گذشته به‌نفع عراق بوده، به‌طوری‌که مازاد تراز تجاری این کشور در سال ۲۰۲۳، ۲۰.۴۲ میلیارد دلار برآورد شده است. بنا بر اعلام شرکت statista، چین با ۲۶درصد، هند با ۲۴ درصد، کره‌جنوبی با ۹ درصد و امریکا با ۸ درصد مهم‌ترین کشورهای واردکننده کالاهای عراق در سال ۲۰۲۳ به‌شمار می‌آیند. این منبع اعلام کرد، چین با ۲۸درصد، ترکیه با ۲۱درصد و امارات با ۱۹درصد، مهم‌ترین کشورهای صادرکننده کالا به عراق در سال ۲۰۲۳ هستند.
گذری به تجارت عراق
باتوجه به آمارهای موجود، در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به‌ترتیب حجم واردات عراق ۶۶.۷ و ۷۱ میلیارد دلار بوده است که ۱۱کشور با سهم ۹۷ تا ۹۸ درصدی، عمده‌ترین صادرکنندگان به بازار این کشور هستند. براساس این آمارها، ایران در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به‌ترتیب با صادرات ۷.۱ و ۹.۳ میلیارد دلاری، پس از کشورهای امارات، چین و ترکیه در رتبه چهارم قرار داشته است.
در این رتبه‌بندی طی سال ۲۰۲۳ امارات با ۲۱ میلیارد دلار، چین با ۱۴.۳ و ترکیه با ۱۲.۸ میلیارد دلار به‌ترتیب اول تا سوم هستند. هندی‌ها در رتبه چهارم با ۳.۵میلیارد دلار صادرات به عراق قرار دارند. امریکا با ۲.۳ و عربستان‌سعودی با ۱.۳میلیارد دلار در رتبه‌های هفتم و هشتم جای گرفته‌اند.
برزیل، کره‌جنوبی، آلمان و ژاپن نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند. آمارها نشان می‌دهد تا 3 سال پیش و قبل از افزایش سهم امارات در بازار عراق، ایران در رتبه‌های دوم یا نهایتا سوم در کنار چین و ترکیه قرار داشته، اما با ورود امارات، ایران به رتبه چهارم نقل‌مکان کرده است.
نگاهی به تجارت ایران و عراق
بررسی سبد کالاهای صادراتی ایران به عراق نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۲ گاز طبیعی با یک میلیارد و ۹۱۷میلیون دلار، میله‌های آهنی یا فولادی ۷۰۳میلیون دلار، کاشی و سرامیک با ۱۸۸میلیون دلار، شمش از آهن و فولاد با ۱۸۶میلیون دلار، کامپاند پلی‌اتیلن با ۱۸۶میلیون دلار، سیب‌درختی با ۱۷۲میلیون دلار، اجزا و قطعات توربین‌های بخار با ۱۰۱میلیون دلار، تخم خوراکی با ۱۰۷میلیون دلار، کلینکر سیمان با ۱۰۴میلیون دلار و گوجه‌فرنگی زراعی با ۱۰۱میلیون دلار از جمله عمده کالاهای صادراتی ایران به عراق بوده است.
همچنین لوازم سرمیز و آشپزخانه پلاستیکی با ۹۳میلیون دلار، لوازم خانه‌داری و پاکیزگی از مواد پلاستیکی با ۹۰میلیون دلار، اوره با ۸۲ میلیون دلار، هندوانه با ۸۱میلیون دلار، شیرخشک اطفال با ۷۸میلیون دلار، پنیر با ۷۸میلیون دلار، صفحه از پلیمر اتیلن با ۶۷ میلیون دلار، کولرآبی با ۶۶ میلیون دلار، پروفیل با ۶۴ میلیون دلار، ترانسفورماتور با ۶۰ میلیون دلار، لوله و شیلنگ از پلی‌اتیلن با ۵۹ میلیون دلار، تجهیزات چوب‌بست با ۵۸ میلیون دلار، محصولات آهنی‌اسفنجی با ۵۷ میلیون دلار، مصنوعات از آهن یا فولاد با ۵۷ میلیون دلار، کابل زمینی با ۵۷ میلیون دلار، پرتقال با ۵۶ میلیون دلار، پیاز با ۵۵ میلیون دلار، شیرینی و شکلات با ۵۳ میلیون دلار، محصولات پلاستیکی با ۵۳ میلیون دلار و نان شیرینی و بیسکوییت با ۵۲ میلیون دلار از جمله مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به عراق بوده است.
همچنین لازم به ذکر است، به‌گفته فرزاد پیلتن، نماینده ویژه تجاری ایران در امور عراق در سال ۱۴۰۲ عراق در رتبه اول مقاصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه قرار داشته است. امارات، ترکیه و پاکستان نیز در رتبه‌های بعدی مقاصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه بوده‌اند. بررسی دقیق‌تر هم نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق در ۱۲ماهه سال ۱۴۰۲ بدون احتساب گاز ۷ میلیارد و ۲۹۸میلیون دلار و با احتساب گاز ۹ میلیارد و ۲۱۶ میلیون دلار بوده است، همچنین بررسی مقایسه‌ای آمارهای مذکور نشان می‌دهد، صادرات ایران به عراق بدون احتساب گاز از نظر ارزش ۱۳درصد و از نظر وزن ۱۶درصد افزایش نشان می‌دهد. صادرات ایران به عراق بدون احتساب گاز از نظر ارزش ۱۳درصد و از نظر وزن ۱۶درصد افزایش نشان می‌دهد. با این وجود صادرات ایران به عراق با احتساب گاز طبیعی از نظر ارزشی ۱۰درصد و از نظر وزنی ۳درصد کاهش نشان می‌دهد.
نگاهی به وضعیت تجارت دو کشور ایران و عراق نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق طی ۲۱سال اخیر یعنی از سال ۱۳۸۲ تا ۱۴۰۲ از ۵۸۸ میلیون دلار با رشد ۱۶برابری به ۹.۳میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ رسیده است، همچنین حجم واردات ایران از عراق نیز طی این مدت از ۹۶میلیون دلار در سال ۱۳۸۲ به ۵۸۵ میلیون دلار در سال گذشته رسیده که حکایت از رشد 6 برابری دارد. آمارها نشان می‌دهد روند رشد قابل‌توجه صادرات ایران به عراق از سال ۱۳۸۸ به بعد رخ داده است. البته این رشد از سال ۱۳۸۳ به‌بعد شروع شده بود، اما در سال ۱۳۸۸ رشد صادرات چشمگیر بود و سپس موج بعدی افزایش صادرات ایران به عراق از سال ۱۳۹۷ به بعد انجام گرفته، اما در سمت مقابل، حجم واردات ایران از عراق جز 3 سال اخیر که به‌نظر می‌رسد در نتیجه صادرات مجدد رخ داده، پیش از آن چندان قابل‌توجه نبوده است.
ترکیه رقیب جدی ایران
بررسی‌ها نشان می‌دهد صادرات ایران در سال ۱۳۸۰ تقریبا ۱۴۵میلیون دلار بود و در سال ۱۳۸۴ با نخستین جهش به یک میلیارد و ۲۲۴ میلیون دلار رسید و در سال‌های بعد با شیبی مناسب به 2 میلیارد و ۷۶۲ میلیون دلار رسیده است. جهش دوم صادرات ایران به عراق به سال ۱۳۸۸ برمی‌گردد و صادرات 4 میلیارد و ۵۶۰ میلیون دلاری رخ داده است.
سومین جهش صادرات به عراق، ضمن حفظ مسیر رشد، در سال ۱۳۹۱ بود که صادرات کشورمان در این سال به ۶میلیارد و ۳۳۷ میلیون دلار رسید و جهش آخر نیز در سال ۱۳۹۷ با ۸ میلیارد و ۹۹۰ میلیون دلار بوده که همچنان در این محور، صادرات غیرنفتی در حال انجام است. از این‌رو پیوند اقتصاد ایران و عراق حتی در دولت سیزدهم که سیاست همسایگی را در اولویت راهبرد خود در سیاست خارجی قرار داده بود، به صادرات گاز و برق محدود شد. از سوی دیگر، صادرات ترکیه به عراق طی هفت‌ماهه نخست سال ۲۰۲۲ ، حدود ۲ میلیارد و ۷۷۳ میلیون دلار بیشتر از صادرات کشورمان به عراق بوده است. بررسی آمارهای تجارت ایران و ترکیه با کشور عراق نشان می‌دهد، ترکیه طی امسال در بازار این کشور از ایران سبقت گرفته است، به‌طوری‌که در هفت‌ماهه سال ۲۰۲۲ در حالی صادرات ترکیه به عراق به ۷ میلیارد و ۳۵۵ میلیون دلار رسیده که طی این مدت صادرات کشورمان به عراق حدود ۴ میلیارد و ۵۸۲ میلیون دلار بوده است. به‌عبارتی، صادرات ترکیه به عراق طی هفت‌ماهه نخست سال ۲۰۲۲، حدود ۲ میلیارد و ۷۷۳ میلیون دلار بیشتر از صادرات کشورمان به عراق بوده است. قابل‌ذکر است در سال‌های گذشته صادرات ایران به عراق نزدیک به رقم صادراتی ترکیه به این کشور بوده است، اما طی امسال ترک‌ها از کشورمان سبقت گرفته‌اند. همچنین در پنج‌ماهه ابتدایی امسال، صادرات ایران به عراق به ۳ میلیارد دلار رسید و نسبت به سال گذشته افتی ۶ میلیون دلاری داشت. افت صادرات ایران به این کشور همسایه در حالی است که حجم تجارت ترکیه و عراق از ۲۰ میلیارد دلار عبور کرده است. مقایسه صادرات ایران به عراق و حضور رقیبی مانند ترکیه بیانگر آن است که ایران در این مثلث تجاری ایران ـ عراق جای خود را به ترکیه داده است. براساس آمارها، صادرات ایران به عراق در اواخر دهه ۹۰ به بیش از ۹ میلیارد دلار رسیده بود که در مقایسه با صادرات ۲۰ میلیارد دلاری مبادلات تجاری ترکیه به عراق در سال ۲۰۲۰ این رقم از عقب‌ماندگی ۱۰میلیارد دلاری صادرات ایران به عراق حکایت دارد.
چرا تجارت ایران با عراق مهم است؟
این سوال را چندی پیش از یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق نیز جویا شدیم که در ادامه جواب این پرسش را آورده‌ایم.
اغلب تجارت با این کشور توسط بازرگانان بخش خصوصی انجام می‌شود و سهم کالاهای ساخته‌شده و دارای ارزش‌افزوده بالا در آن زیاد است.
بازار عراق، بازار بزرگی است که حتی می‌توان تا ۳ سال آینده برای آن هدف‌گذاری بیش از ۲۵میلیون دلاری داشت. این بازار تا ۱۵سال آینده نیز برای ایران مطلوب است. عراق دومین مقصد تجاری ایران در دنیا است. نخستین طرف تجاری ایران چین با قالب صادرات مواد اولیه و پتروشیمی است، اما به عراق کالاهای مصرفی صادر می‌شود.
باتوجه به مشکلات سایر بازارها و نوع کالاهایی که به عراق صادر می‌شود، عراق یکی از بهترین طرف‌های تجاری ایران است، همچنین بازار عراق به‌دلیل نیازهای موجود، امکانات مالی و توسعه فروش نفت بازار بسیار مناسبی دارد، زیرا برمبنای مزایای یادشده چالشی برای دریافت مطالبات‌مان نخواهیم داشت. از سوی دیگر، سال‌هاست که عراق برای امور زیربنایی، جاده‌سازی، شهرک‌سازی و... نیاز به سرمایه‌گذاری‌های اساسی دارد.
همچنین در حوزه تولید نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بزرگی است که همه این موارد فرصت بسیار خوبی را برای حضور ایران در این بازار فراهم خواهد کرد. البته در حال حاضر در زمینه کارهای فنی ـ مهندسی به‌دلیل بروز برخی مشکلات شاهد تاخیر در تسویه‌حساب با برخی پیمانکاران هستیم که باز هم مشکل بزرگی نیست و قابل‌حل است.
همچنین سیدروح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران همزمان با سفر رئیس‌جمهور به عراق به تسنیم گفت: کشور عراق جایگاه ویژه‌ای در روابط فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورمان دارد و تنها کشوری است که با دارا بودن بیشترین مرز زمینی با ما در همسایگی 5 استان ایران واقع شده است. کشور ما با حدود هزار و ۵۰۰ کیلومتر مرز مشترک و اشتراکات فراوان به‌واسطه همکاری و همراهی برای عبور از بحران‌های این کشور، علاقه دو ملت و امکان تامین و تولید کالاهای این کشور یکی از کشورهای مهم صادرکننده به عراق به‌شمار می‌رود.
عمده کالاهای ایرانی که به عراق صادر می‌شود، کالاهای قابل‌مصرف در انتهای زنجیره برای مصرف‌کننده نهایی است و همین امر عراق را نسبت به مقصد نخست کالاهای ما یعنی چین متمایز می‌کند. محصولات ما به کشور چین محصولات نیمه‌خام، خام و فرآوری‌شده است؛ اما چون عمده محصولات صادراتی ایران به خاک عراق دارای زنجیره کامل است؛ ضمن ایجاد اشتغال بیشتر منجر به ایجاد زنجیره کامل تولید، تامین و ارزش می‌شود.
