بازار گیاهان دارویی نیازمند درمان
افزایش هزینه‌های تولید، کاهش بهره‌وری، نبود کشت صنعتی و بی‌توجهی به فرآوری و بسته‌بندی مناسب محصولات قبل از صادرات، از جمله مهم‌ترین مشکلات صنعت گیاهان دارویی در کشور است. به همه این مشکلات تحریم‌ها و چالش بازگشت ارز حاصل از صادرات را هم بیفزایید. از همه مهم‌تر برای این صنعت با ۳۰۰ هزار عرصه تولیدی، جای یک ساختار و تشکیلات سازمانی در وزارت جهاد کشاورزی خالی است در حالی که چای سیاه با یک‌دهم ظرفیت تولید گیاهان دارویی، سازمانی بزرگی به خود اختصاص داده است. در همین راستا صمت در گفت‌وگویی با رضا عابدی، معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی به مشکلات تولیدکنندگان گیاهان دارویی و توان تولید این بخش در کشور پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
وضعیت تولیدی گیاهان دارویی در سال زراعی گذشته به چه شکل بوده است؟
متاسفانه به‌دلیل ضعیف بودن کاشت گیاهان دارویی در سال جدید میزان کشت و تولید این محصولات با کاهش مواجه شد.
دلیل این اتفاق چیست؟
در سال گذشته حمایت‌ها از کشت این محصول کاهش یافت و بهطبع در چنین مواقعی تولید نیز با کاهش مواجه خواهد شد. باتوجه به اینکه هم‌اکنون مجری این بخش از کار کناره‌گیری کرده است، قطعا از این به بعد نیز اگر مجری قوی و حامی وجود نداشته باشد، تولید زراعی محصولات گیاهان دارویی کاهش خواهد یافت.
بازار این محصول تحت‌تاثیر شرایط تورمی کشور چگونه است؟
متاسفانه به‌دلیل افزایش مشکلات اقتصادی، برداشت‌های سنتی از گیاهان دارویی افزایش یافته است. از طرف دیگر، افزایش هزینه‌ها بر بازار داخلی تاثیر بسزایی گذاشته، برای نمونه؛ نرخ جهانی گیاه پنیرک هم‌اکنون بین ۶ تا ۷ دلار است، در حالی که اگر ما این گیاه را در کشور سورت صادراتی نکنیم، با اقبال صادراتی مواجه نخواهد شد و اگر بخواهیم قبل از صادرات نیز سورتینگ صادراتی انجام گیرد، نرخ تمام‌شده آن افزایش یافته و برای ما صرفه اقتصادی نخواهد داشت.
از نگاه شما مهم‌ترین مشکلات این بخش چیست؟
افزایش هزینه‌ها، کاهش بهره‌وری، نبود کشت‌های صنعتی بزرگ (اگر هم باشد در تهیه مواد اولیه کارخانه‌های بزرگ داروسازی فعالیت می‌کنند)، نداشتن توجه به فرآوری و بسته‌بندی مناسب محصولات قبل از صادرات از جمله مهم‌ترین مشکلات این صنعت است. دیگر حالا به مسئله تحریم‌ها و مشکلات در بازگشت ارز برای صادرکنندگان که همیشه با آن مواجهیم، اشاره‌ای نمی‌کنم.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های سال گذشته این بخش مربوط به گیاه پنیرک بود، موضوع چیست؟
متاسفانه به‌دلیل اینکه کشاورزان ما از تجهیزات مناسب برخوردار نیستند، اغلب به روش‌های سنتی تولید می‌کنند. در نتیجه نمی‌توانند استانداردهای لازم را رعایت کنند و محصولات ما اغلب با آلودگی روبه‌رو هستند. از طرف دیگر به‌دلیل تورم موجود در کشور، نرخ قرارداد پنیرک ما ۳ بار بروزرسانی شد که همین موجب دلخوری طرف خارجی شده و مجبور به صادرات با هزینه اندک شدیم.
چه راهکاری را برای کاهش هزینه‌ها و حفظ گیاهان از آلودگی پیشنهاد می‌کنید؟
به‌دلیل اینکه با خشک کردن گیاهان به روش سنتی در حیاط خانه‌ها یا پشت‌بام‌ها، میزان آلودگی آنها افزایش می‌یابد، مجبوریم برای رفع این آلودگی به آنها پرتودهی داشته باشیم که همین خود موجب افزایش هزینه‌های تمام‌شده می‌شود. بنابراین در طرحی به سازمان روستایی و عشایر پیشنهاد دادیم که دهیاری‌ها فضاهایی را برای خشک کردن گیاهان دارویی در اختیار روستاییان قرار دهند تا بتوانند محصولات خود را به‌صورت بهداشتی خشک کنند. اگر مراکزی پیش‌بینی و به‌صورت رایگان در اختیار این افراد قرار گیرد، به‌مراتب برای تولید گیاهان دارویی عاری از میکروب و آلودگی بهتر خواهد بود، اما اغلب این اتفاق رخ نمی‌دهد.
آیا ظرفیت بازار به‌گونه‌ای هست که بخواهیم در راه افزایش تولید، قدم برداریم؟
بله، زمانی که افزایش تولید داشته باشیم، 2 اتفاق رخ خواهد داد؛ اول اینکه صنعتگران به‌سراغ تغییر استراتژی خواهند رفت و گیاهان را فرآوری و فرآورده‌های مختلفی تولید خواهند کرد. همچنین صادرکنندگان به‌سراغ یافتن بازارهایی خواهند رفت که محصولات ما برای آنها جذابیت لازم را دارد. برای مثال ممکن است که محصولات ما در اروپا خواهان نداشته باشد، اما قطعا در افریقا، جنوب امریکا و آسیای‌شرقی این بازار وجود دارد.
بنابراین اگر در این راه حرکت کنیم، ممکن است چند اتفاق مثبت رخ دهد؛ اول اینکه محدودیت زمانی برای ما برداشته خواهد شد. برای مثال غنچه گل‌محمدی که نهایتا ۶ ماه قابلیت نگهداری دارد و پس از آن با افت کیفیت مواجه می‌شود، اگر تبدیل به روغن شود، می‌توان مدت زمان بیشتری از آن نگهداری کرد. از طرف دیگر، اگر تولید فرآورده زیاد شود، خواه‌ناخواه به‌سمت پیدا کردن بازارهای هدف جدید خواهیم رفت و به‌دلیل اینکه همچنان هزینه انرژی ما پایین است، هزینه تولید ما قابل رقابت‌تر بوده و به‌محض اینکه بتوانیم جای خود را در بازارهای هدف پیدا کنیم، بازار جهانی آماده محصولات ما خواهد بود.
چرا سرمایه‌گذاران از این ظرفیت استقبال نمی‌کنند؟
به‌دلیل نبود حمایت‌های مالی، سرمایه‌گذار راغب به سرمایه‌گذاری در این حوزه نیست، زیرا باید حجم وسیعی از محصولات را خریداری و فرآوری کرده و سپس گاه تا چند ماه منتظر فروش آن بماند. بنابراین به‌دلیل اینکه پشتیبانی مالی در این صنعت وجود ندارد، سرمایه‌گذاران راغب به سرمایه‌گذاری در این بخش نیستند.
وزارت جهاد کشاورزی طرحی برای حمایت از این بخش نداشته است؟
جدیدا سازمان عشایر ایران با حمایت وزارت کار در بورس به عرضه چند گیاه مانند رازیانه، زیره و شیرین‌بیان پرداخته‌اند، زعفران هم که از قبل در بورس بوده است. به‌این‌ترتیب دیگر نیازی نیست که تولیدکننده چند ماه منتظر رسیدن محصول خود به بازار و فروش آن شود و در ماه اول به پول خود رسیده و چرخه کار خود را ادامه می‌دهد، اگر چنین حمایت‌هایی وجود داشته باشد، صنعت گیاهان دارویی ما رشد خواهد کرد، اما اگر حمایتی نباشد، این صنعت با مشکل مواجه خواهد بود.
وی در ادامه بااشاره به مدیریت حسین زینعلی، مجری گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: در گذشته که ایشان فعالیت داشتند، توانستیم در گیاهان سیاهدانه و زیره رشد کرده و به خودکفایی برسیم. نیاز است تا این بخش نیز مانند سازمان چای خود معاونت و یا سازمانی مجزا به‌منظور نظارت و مدیریت بهتر داشته باشد. در حالی که سازمان چای کشور با کمتر از ۳۰ هزار هکتار مزرعه تولید چای، دارای سازمانی مجزا است، گیاهان دارویی با بیش از ۳۰۰هزار هکتار عرصه برای تولید، حتی از مجری گیاهان دارویی نیز در وزارت جهاد کشاورزی بی‌نصیب مانده است.
رقبای ایران در تولید و عرضه گیاهان دارویی چه کشورها یا چه مواردی هستند؟
در حال حاضر نخستین‌ترین و بدترین رقیب ما، اقتصاد نابسامان است که اجازه می‌دهد تا افرادی در این بازار نفوذ کرده و بازار را بر هم زنند. هم‌اکنون محصولات ما مانند زعفران به افغانستان قاچاق شده و در آنجا با نام این کشور به بازارهای جهانی عرضه می‌شود یا آنغوزه‌ای که به هندوستان رفته و پس از فرآوری اولیه به فرانسه صادر می‌شود. در نتیجه بسیاری از کشورها با استفاده از محصولات ایرانی، اکنون به رقبای جدی برای ما تبدیل شده‌اند، برای نمونه گل‌محمدی از کاشان به بلغارستان رفته، هندوستان که حنای ایرانی و پاکستانی را با نام خود در بازارهای جهانی عرضه می‌کند یا کشور ترکیه که گلرنگ ما و سوریه را به‌صورت خام و با نرخ بسیار ارزان‌تر خریداری کرده و با اسم زعفران ترکی، آن را فرآوری و به بازارهای اروپا عرضه می‌کند.
در بحث زیره، هند رقیب سرسخت ما است. هند اکنون به‌شکل بسیار هوشمندانه‌ای در حال فعالیت در این عرصه است، این کشور تمام بانک‌های خود را بسیج کرد که محصولات کشاورزان را خریداری کرده و با عدم‌صادرات آن، نرخ جهانی زیره را به 2.5تا ۳ برابر رساند.
مشکل چیست؟
حمایت‌ها در محصولات استراتژیک ما منسجم نبوده و باید به‌سمتی حرکت می‌کردیم که گیاهان دارویی ما به‌عنوان محصولات استراتژیک ثبت و همیشه تولید و حمایت می‌شدند. سازمان تعاون تصمیم داشت تا ۵۰میلیارد تومان به اتحادیه گیاهان دارویی برای خرید گل‌محمدی تسهیلات بدهد، اما این اتفاق در زمان خود رخ نداد. در نتیجه این گل در دست کشاورزان ماند و دلالان آن را با نرخ ارزان‌تری خریداری و از بازار جمع کردند. متاسفانه این اتفاقات در اغلب محصولات گیاهی رخ می‌دهد.
برای مثال اکنون چای ترش ایرانی با همین وضعیت مواجه شده و نرخ این محصول از ۳۷۰ هزار تومان در آبان سال گذشته به یک میلیون و ۳۵۰ هزار تومان رسیده است یا برای مثال درباره گیاه پنیرک، به‌دلیل عدم‌حمایت‌های لازم از کشاورزان مشهدی در ۲ سال گذشته و ممنوعیت صادرات و همچنین کاهش نرخ آن در بازار، اکنون که صادرات آن آزاد شده است، محصولی برای عرضه وجود ندارد. یعنی عملا در بازار تجاری کنار خواهیم رفت. چنین اتفاقاتی موجب بی‌اعتمادی طرفین خارجی به تجار ایرانی شده است و بیشتر محصولاتی که اکنون صادر می‌شود، به‌دلیل اعتبار و اعتماد به اشخاص ایرانی در اروپا اتفاق می‌افتد.
با تمام این چالش‌ها، ورود به این حوزه صرفه اقتصادی برای سرمایه‌گذاران خواهد داشت یا نه؟
قطعا جای کشت و صنعت گیاهان بزرگ در کشور خالی است؛ به‌ویژه اگر به‌سمت تولیدات گیاهان دارویی بدون سم برویم. هم‌اکنون نیز گیاه دارویی بدون سم یا دارای آلودگی موردتایید استاندارد اروپا هیچ محدودیت صادراتی نداشته و با بهترین نرخ خریداری
می‌شود. قطعا اگر کسی با این دیدگاه که محصول باکیفیت و عاری از سموم تولید کند و دید بلند و صنعتی داشته باشد، وارد بازار سرمایه‌گذاری شود، قطعا با ارزش‌افزوده بیشتری نیز مواجه خواهد شد.
به‌دلیل مقاومت‌های ژنتیک وحشی گیاهان دارویی و به‌دلیل اینکه مقاومت ژنتیکی آنها هنوز دستکاری نشده است، در این مسیر ظرفیت مناسبی برای سرمایه‌گذاری وجود دارد.
سخن پایانی
باتوجه به اینکه جهان در حال حرکت به‌سمت استفاده بیشتر از گیاهان دارویی بوده و استفاده از محصولات عاری از سم در دنیا به جذابیت خاص خود رسیده است، باتوجه به اینکه ظرفیت‌های فراوانی که در کشور برای تولید این محصولات وجود دارد، نیاز است تا باوجود تمام مشکلات و چالش‌هایی که در کشور بر سر راه کشاورزان وجود دارد، اقدام و عملی جدی برای گسترش تولید و سرمایه‌گذاری در این صنعت رخ دهد تا بتوان این بخش را به یکی از سودآورترین بخش‌های کشاورزی در کشور تبدیل کرد.
