شهرک‌های مولد کشاورزی، نجات‌دهنده شهرها
در کنار تمام چالش‌های مطرح‌شده تمرکز جمعیت و تحت‌تاثیر قرار گرفتن صنعت کشاورزی، دو موضوع پراکنش نامتوازن جمعیت در سطح کشور و نظام سکونتگاهی نامتعادل و کم‌توجهی آبی یا اقتصاد دریامحور و توسعه شهرها و شهرک‌های جدید حومه‌ای، غیرمولد و غربگرای وابسته به مراکز شهری بزرگ و کلانشهرها به چالش‌هایی جدی مبدل شده‌اند. بر همین اساس طرح ایجاد «خوشه‌های روستامحور یا به‌تعبیری شهر مولد کشاورزی» به‌عنوان راه‌حلی برای حل این چالش‌ها توسط کارشناســان و متخصصان مطرح می‌شود. بر همین اساس با عبدالمجید شیخی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی در روزنامه ، به گفت‌وگو نشسته‌ایم، در ادامه مشروح این گفت‌وگو آمده است.
اجرای طرح شهر مولد کشاورزی آغاز شده است
در پی چالش‌های متعدد و فراوان جامعه فعلی ایران مانند تورم بالا و کاهش قدرت خرید مردم، نگرانی درباره امنیت غذایی، مهاجرت‌های گسترده روستا، رشد جمعیت شهری و نابودی دشت‌های حاصلخیز، تکیه بر اقتصاد نفتی، کم‌آبی شدید، آسیب‌پذیری در برابر تغییرات اقلیمی، اتکا شدید بر واردات غذایی، ضایعات حدود ۳۰ درصدی تولیدات کشاورزی، ناسالم بودن مواد غذایی، شیوع بیماری‌های مزمن ناشی از تغذیه و سبک زندگی ناسالم، پایین بودن راندمان تولید و بهره‌وری نهاده‌ها و...، حال نیاز به ارائه راهکاری جدی و عملی به‌منظور عبور از این بحران‌ها بیش از گذشته احساس می‌شود.
به‌منظور حل یا تعدیل این چالش‌ها، «شهر مولد کشاورزی» طرحی بود که در سال ۱۴۰۱ توسط وزارت جهاد کشاورزی و با تایید رئیس‌جمهوری وقت، ابلاغ شد و براساس آن اقدامات اولیه به‌منظور اجرای آن انجام گرفت. در ادامه صحبت‌هایی از اجرایی شدن این طرح در اخبار به‌گوش رسید، اما با گذشته حدود ۲ سال، این طرح همچنان مسکوت مانده است، تا اینکه غلامرضا نوری قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی، پنجشنبه ۱۵آذر ۱۴۰۳، در حاشیه بازدید از هشتمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت شیلات، آبزیان، ماهیگیری، غذاهای دریایی و صنایع وابسته، بااشاره به «شهرهای مولد کشاورزی»، گفت: اجرای یک نمونه آزمایشی «شهر مولد کشاورزی» آغاز شده است که پس از تکمیل به عنوان مدل به سراسر کشور تعمیم داده می‌شود. این موضوع جدیدی است که مطرح شده و به‌صورت نمونه در حال اجرا است، البته ابتدا به‌صورت‌آزمایشی اجرا می‌شود تا ایرادات و اشکالاتی که ممکن است داشته باشد، احصا و برطرف شود و بعد آن را به سایر نقاط کشور تعمیم دهیم.
الگوی مطلوب برای توسعه بخش کشاورزی چیست؟
معتقدم که عارضه مهم درجوامع صنعتی جدید پدیده ازدحام جمعیت است، به‌معنای‌دیگر تمرکز جمعیت در نقاط شهری به‌شدت بالا رفته و در مقابل پراکنش جمعیت در مناطق روستایی به‌شدت کاهش یافته است.
از نظر شما دلایل اصلی این تمرکز جمعیت چه می‌تواند باشد؟
تعریف مشاغل جدید، موجب مهاجرت روستاییان به شهرها و از طرف دیگر، بحران آب و عدم‌رسیدگی به بخش کشاورزی به‌صورت‌مطلوب موجب تخلیه مازاد جمعیت روستایی به‌سمت شهری شده است.
ازدحام جمعیت چه مشکلاتی ایجاد می‌کند؟
بزرگ‌ترین معضل دنیای جدید در پی پدیده ازدحام جمعیت این است که بیش از ۷۰ درصد منابع مالی و اقتصادی جوامع صرف مقابله با این پدیده می‌شود. برای مثال در کاهش آلودگی شهر تهران مشاهده می‌کنیم که راه‌حل تعطیلی عنوان می‌شود، در نظر داشته باشیم که به‌دنبال تعطیلی ادارات و مدارس، بسیاری از مشاغل تابع مانند تاکسی‌ها یا فروش فروشگاه‌ها به‌دلیل کاهش تردد در شهر هم تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. حال قطعی برق را نیز به‌عنوان راه‌حل ناترازی به این مسئله اضافه کنیم.
معتقدم که همه اینها ناشی از عوارض پدیده ازدحام جمعیت شهری است که براساس برآوردهای بنده بیش از ۷۰ درصد منابع مالی جوامع را درگیر کرده است و تنها حدود ۳۰ درصد از منابع صرف خلق فرصت‌های جدید اقتصادی می‌شود، هرچه این جامعه صنعتی‌تر بوده و با معضل ازدحام جمعیت بزرگ‌تری مواجه باشد، این میزان بزرگ‌تر است.
چه عواملی به پدیده ازدحام جمعیت دامن زده است و راه‌حل چیست؟
پدیده ازدحام مصیبت بزرگ قرن گذشته است و روزبه‌روز تشدید می‌شود، خشکسالی و عدم‌بارندگی، تنوع شدید آب‌وهوایی، اشتغال، کمبود خدمات روستایی و... به این پدیده ازدحام دامن زده است.
بنابراین بااشاره به اصطلاح «باغشهرها» که حدود ۳ دهه گذشته توسط مرحوم حائری شیرازی برای گریز از پدیده ازدحام جمعیت، ایجاد اشتغال، تمرکززدایی جمعیت و پراکنش جمعیت در سطح کشور و رفع خلأهای سکونتی و شغلی مطرح شد، می‌توان گفت: راه‌حل گریز از این مرحله، ایجاد طرح‌هایی تحت‌عنوان خوشه‌های کشاورزی، صنعتی، معدنی و خدماتی روستامحور است تا بتوان مازاد جمعیت تجمیع‌یافته را به‌سمت جاذبه‌های جدید جذب کنیم. این خوشه‌های روستامحور می‌توانند ابتدا با طرح شهرک‌های کشاورزی مانند شهرک‌های صنعتی، مناطق ویژه اقتصادی، بنادر آزاد تجاری و... شروع شود، اما به آن ختم نخواهد شد.
طراح خوشه‌های اشتغال روستامحوری کیست؟
استقرار خوشه‌های اشتغال روستامحوری با محوریت مکان روستا توسط بنده مطرح شد که کمتر راجع به آن صحبت می‌شود. چه بهتر که وزارت جهاد کشاورزی طرح «شهرهای مولد کشاورزی» را به‌منظور رفع پدیده ازدحام جمعیت تدوین، شروع، پیاده‌سازی و سرمایه‌گذاری کند و به ایجاد زیرساخت‌ها بپردازد.
آیا حل چالش‌های کشاورزی با این طرح امکان‌پذیر است؟
با اجرا شدن طرح خوشه‌های روستامحور بسیاری از معضلات و مشکلات بخش کشاورزی مانند آلودگی هوا، تولید زباله، ضعف اعصاب و بسیاری از بیماری‌های دیگر که همه ناشی از تغذیه و الگوی غذایی اشتباه و ازدحام جمعیت است، حل خواهد شد.
بزرگ‌ترین سرمایه انسان عمر او است که در ترافیک تهران هدر می‌رود؛ گاه کارمندان برای رسیدن به محل کار بیش از نیمی از ساعات کاری خود را در ترافیک تهران تلف می‌کنند که به‌تبع آن، سوخت و انرژی نیز مصرف شده و موجب آلودگی هوا و افزایش هزینه‌ها می‌شود.
حال اگر بتوان با طرح‌هایی این مازاد جمعیت را کم کرد، به‌دنبال آن نیاز به هزینه برای ساخت پل‌ها، توسعه شهری و گسترش انشعابات گاز و آب و فاضلاب و... نخواهیم داشت، بنابراین باید با ایجاد عدالت سرزمینی، جمعیت را در سطح کشور پراکنده کرد تا با کمترین هزینه، همه مشغول مشاغل مولد شوند.
اگر به الگویی که قرآن کریم تعریف کرده است، دقت می‌کردیم اکنون با چالش‌هایی اینچنین مواجه نبودیم، برای مثال در قرآن کریم تاکید شده است که درختان انبوه بکارید اما ما به‌دلیل بحران آب، درخت نمی‌کاریم، در صورتی خداوند فرموده است که درخت بکارید و من روزی آن را می‌دهم.
به‌منظور چالش‌های بحرانی که جنگل‌زدایی و توسعه شهری می‌تواند در پی داشته باشد، می‌توان کشور برزیل را مثال زد، ۱۵سال پیش جنگل‌زدایی در بزریل انجام گرفت، این جنگل‌زدایی عمدتا در شرق و شمال‌شرق برزیل بود، به‌دنبال این جنگل‌زدایی، ۸ رودخانه این مناطق خشک شد و روستاهایی که در ارتفاعات واقع بودند و آب موردنیاز خود را از طریق آب‌های سطحی تامین می‌کردند، اکنون مجبور هستند تا با فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر و با تانکر این نیاز خود را تامین کنند، چراکه به‌دلیل قطع درختان و جنگل‌زدایی انجام‌گرفته، بارندگی به‌شدت کاهش یافته و در عوض به طمع درآمد بیشتر، زمین‌های جنگلی صرف کشت سویا شده است.
در پی توجه به طرح خوشه‌های روستامحور، سرنوشت دیگر مشاغلی که نمی‌توانند کشاورزی کنند، چه خواهد شد؟
اگر طرح باغ‌شهرهای کشاورزی که توسط مرحوم حائری‌یزدی مطرح شد، اجرایی شود به‌دلیل وسیع بودن حوزه کشاورزی و نیازمندی آن به تراکتور، بیل و ابزارآلات کشاورزی، سموم، کود و... باید صنایع مرتبط با این حوزه در نزدیک آن مستقر شوند.
از این‌رو نگرانی درباره سایر مشاغل مانند صنعتی و حتی فناوری نخواهیم داشت. بنابراین این طرح با کشاورزی شروع می‌شود، اما به کشاورزی ختم نمی‌شود و می‌تواند به توسعه خدمات در روستاها بینجامد. ایجاد باغشهرها می‌تواند موجب احیای جامعه شده و بیش از ۷۰ درصد منابع جامعه و نه منابع دولت، را آزاد کرده و به‌سمت خلق فرصت‌های جدید اقتصادی حرکت کند.
همچنین باید با خلق تشکل‌های روستایی و شهری به‌صورت گسترده، طرح‌هایی به مردم ارائه دهیم که مزارع پنل‌های خورشیدی در کویرهای کشور را راه‌اندازی کنند. با این کار به‌شرط ایجاد زیرساخت‌ها و تاسیسات موردنیاز می‌توان علاوه بر انرژی موردنیاز کشور، انرژی موردنیاز غرب آسیا را نیز تامین کرد. همچنین با این کار می‌توان موجب پراکنش جمعیت حتی در دشت‌های لوت و کویرها نیز شد و از این طریق می‌توان ضمن تامین انرژی، آب و برق، درآمد هم کسب کرد.
بنابراین رفع پدیده ازدحام از کل جامعه موضوع اصلی است که باید به آن توجه کنیم و باید در نظر داشت که احیای روستا بهانه فرعی بوده و بهانه اصلی احیای شهر است. باید با ایجاد شهرهای مولد کشاورزی، روستاهای کشاورزی، معدنی، صنعتی و خدماتی روستامحور ایجاد کنیم.
سخن پایانی
ایجاد شهرک‌های کشاورزی به‌عنوان راه‌حل توسعه جمعیتی و امنیت‌غذایی از میانه قرن بیستم موردتوجه کشورهای مختلف جهان قرار گرفته، باوجود آنکه این شهرک‌ها از قرن‌ها پیش در منطقه مدیترانه به‌ویژه در جنوب ایتالیا، سیسیل، اسپانیا، پرتغال و امریکای‌لاتین وجود داشته است، اما نمونه‌هایی همچون طرح‌های اگروگرادوک در بلاروس، اگروگرود و داچا در شوروی سابق، شهرک‌های کشاورزی مدیترانه‌ای در ایتالیا، کیشو کوروکاوا در ژاپن، شهر هوشمند کشاورزی در امارات‌متحده‌عربی، شهرک‌های هوشمند کشاورزی در شهر جدید نئوم عربستان و چند ده نمونه دیگر نشانه‌ای از تلاش بشریت برای در هم آمیختگی مفاهیم زندگی شهری و امنیت غذایی است. باغشهرها یا شهرک‌های مولد کشاورزی، موجب توسعه صنعتی و شهری، درآمد از تولید مواد غذایی، ارائه الگویی جدید از زندگی با امکان تولید کشاورزی و اشتغال و درآمد پایدار خواهد شد. به‌گونه‌ای‌که سبب ترغیب مردم برای مهاجرت از شهرهای متراکم مصرف‌گرا به سکونتگاه‌های جدید مولد شده و آبادسازی و مولدسازی روستاهای فعلی را در پی خواهد داشت، همچنین این باغشهرها می‌توانند هم‌افزایی و رقابت‌پذیری در بین شهرها را نیز افزایش دهند. اما باوجود ظرفیت‌های فراوان در ایجاد و توجه به این نوع شهرک‌ها در سراسر سطح کشور این مسئله در کشور ما اغلب نادیده گرفته می‌شود.
