نام‌گذاری و اختصاص یک روز خاص در تقویم ملی و جهانی به‌دلیل پراهمیت جلوه دادن آن موضوع در افکار عمومی و لزوم توجه بیش از پیش به آن است. از همین‌رو ۵ دسامبر روز جهانی خاک نام‌گذاری شده است تا به این ترتیب به نقش و اهمیت آن در زندگی به‌ویژه در مسئله امنیت‌غذایی بیش از گذشته توجه شود. به‌همین بهانه در آستانه روز جهانی خاک، به تشریح اهمیت این موضوع در حوزه کشاورزی پرداخته‌ایم.

وضعیت خاک کشور بحرانی است

صمتمجید دریکوند، دبیر تشکل‌های محیط‌زیست و منابع‌طبیعی استان لرستان در گفت‌وگو با صمت، با بیان اینکه متاسفانه ایران جزء کشورهایی است که نرخ بحرانی را در فرسایش خاک در دنیا دارد، به‌طورمیانگین این میزان ۱۶تن در هر هکتار است. این میزان ۲.۵برابر میانگین آسیا و ۶ برابر میانگین جهانی است.

وی بااشاره به اینکه فرسایش خاک دارای جنبه‌های متفاوت طبیعی و انسانی است، گفت: در جنبه‌های طبیعی که توسط باد، توفان، آب و... اتفاق می‌افتد، بازه صدساله ارزیابی می‌شود، همچنان که برای ایجاد یک سانتیمتر خاک بازه صدساله در نظر گرفته می‌شود، اما اصلی‌ترین دلیل انسانی فرسایش خاک، ضعف مدیریت است، ضعف در حفظ و نگهداری خاک، فعالیت‌های توسعه‌ای که منجر به تخریب روز افزون خاک شده و فرسایش را افزایش می‌دهد، تخریب بی‌سابقه پوشش گیاهی اعم از گیاهان، درختان و درخچه‌ها، شخم زدن در جهت شیب، کشاورزی ناپایدار، تغییر در عرصه‌های منابع‌طبیعی، تغییر در شکل ظاهری سرزمین مانند جاده‌کشی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی که منجر به پایین رفتن میانگین ۳۰ سانتیمتری آب آبخوان‌ها شده، بارش باران به‌جای برف که سرعت فرسایش را افزایش می‌دهد، همچنین موضوع فرونشست و پوک شدن خاک نیز به فرسایش دامن می‌زند و نمی‌توان آنها را از هم جدا دانست و... موجب تشدید سرعت فرسایش خاک شده و تراکم خاک را از بین می‌برد، در نتیجه این خاک آسیب‌پذیر شده، در نتیجه هر لحظه امکان فروپاشی آن وجود دارد که با هر تلنگر مانند بارش باران از بین می‌رود.

دریکوند گفت: به‌گفته معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی ۴۳۰هزار چاه غیرمجاز کشاورزی در کشور وجود دارد، باوجود اینکه معتقدم این میزان بسیار بیشتر است اما این عدد نیز خود به‌نوعی فاجعه به‌حساب می‌آید.

این فعال محیط‌زیست ادامه داد: کشاورزی ناپایدار باعث شد که روزبه‌روز منابع‌طبیعی را از دست بدهیم. استفاده بیش از اندازه از کود و سموم و روش‌های سنتی مضر و مخرب در کشاورزی روزبه‌روز کار را بدتر می‌کند. زمانی که آب و خاک را که مولفه‌های حیاتی برای تولید هستند، از دست بدهیم، قطعا در امنیت غذایی نیز دچار چالش خواهیم شد که بر امنیت غذایی تاثیر خواهد گذاشت. متاسفانه هنوز فرآیندها به‌شکلی نیست که امیدوار باشیم اقدامات بتواند در فرآیند ۱۰ساله منجر به اصلاح شود و روز‌به‌روز اوضاع بدتر خواهد شد.

وی در پایان بااشاره به طرح برداشت درختان افتاده در جنگل‌های هیرکانی که در حال‌ حاضر مطرح است، موجب آسیب جدی به کشور و خاک و منابع‌طبیعی خواهد شد.

«سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری ایران قرار بود به‌منظور جمع‌آوری درختان بی‌ریشه و شکسته، جنگل‌های هیرکانی را پاکسازی کند، اما در ادامه هشدارهای کارشناسان و کارزار اعتراضی موجب شد که سرپرست معاونت آموزش سازمان حفاظت محیط‌زیست از دستور ویژه رئیس این سازمان برای بررسی کارشناسی طرح برداشت درختان افتاده از جنگل‌های هیرکانی خبر دهد،همچنین تاکید کرده است که هرگونه دخالت در طبیعت باید با پشتوانه علمی و دقیق انجام شود تا از حساسیت‌زدایی یا عادی‌سازی این مسائل جلوگیری شود.»

قانون حفاظت از خاک؛ گامی موثر در حفظ آن

پیش از این نیز صفدر نیازی‌شهرکی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگوی تلویزیونی، وضعیت خاک ایران را به مانند اوضاع جهانی تاحدودی نگران‌کننده دانست و گفت: حدود ۹۵ درصد از غذای ما و کلا چرخه غذایی همه موجودات زنده به خاک وابسته است، در حالی که این منبع اساسی اکنون در حال فرسایش است. باتوجه به تسریع تغییرات اقلیمی در سطح جهانی و کاهش منابع آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی شاهد آسیب‌های جدی در این زمینه از جمله فرسایش و افزایش شوری خاک هستیم. تغییرات اقلیمی و به‌ویژه کاهش منابع آب، به سلامت خاک آسیب وارد کرده، در این شرایط نگران حفاظت از خاک به‌ویژه در اراضی کشاورزی هستیم، زیرا حاصلخیزی خاک  کاهش یافته، شوری آن بیشتر و مواد آلی‌اش کمتر شده است.

وی ادامه داد: خاک از طریق دو بخش آلودگی و تخریب در حال فرسودگی است که هردو اصلی‌ترین عامل‌های تهدید خاک هستند، برای توجه به اهمیت این مسئله نیاز به گفتمان‌سازی و اقدامات ترویجی و فرهنگسازی هست که انجام می‌دهیم.

معاون وزیر جهاد کشاورزی هدف از نام‌گذاری ۵ دسامبر به‌عنوان روز جهانی خاک را جلب‌توجه همگانی به این موضوع دانست و گفت: برای تبیین اهمیت این موهبت الهی و لزوم توجه به حفظ سلامت این منبع اصلی تولید غذا نیاز است که با برنامه‌های مختلفی فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی شود و از همین‌رو برنامه‌های متنوعی در سراسر جهان برگزار می‌شود. همچنین فائو دوره ده‌ساله ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ را به نام «خاک پایدار و حفاظت از خاک» نام‌گذاری کرد و برای هر سال برنامه‌هایی تدوین شد تا همه کشورهای عضو در این زمینه تلاش کنند.

نیازی‌شهرکی افزود: در ایران نیز همه‌ساله برنامه‌های متنوعی در روز جهانی خاک برگزار می‌شود، هدف اصلی این برنامه‌ها این است که تبیین کنیم خاک در سطح جهانی تهدید می‌شود و ما باید از آن حفاظت کنیم.

وی آلودگی و تخریب را دو عامل عمده در فرسایش خاک دانست و گفت: خوشبختانه با تلاش‌هایی که در کشور ما انجام گرفت، سال قبل ایران به مقام نخست جهان در این زمینه رسید.

وی در پایان ضمن اشاره به برگزاری مسابقات هنری در بخش‌های عکاسی، ساخت کلیپ، فیلم، طراحی و مجسمه‌سازی با موضوع خاک، هدف از این برنامه‌ها را فرهنگسازی در راستای مراقبت از خاک نام برد.

نیازی‌شهرکی همچنین ابلاغ قانون حفاظت از خاک را گامی موثر در این مسیر عنوان کرد و گفت: در این قانون برای دستگاه‌های اجرایی تکالیف متعددی تعیین شده که یکی از مهم‌ترین آنها انجام مطالعات خاک‌شناسی است که کمک می‌کند با بررسی وضعیت خاک‌ها و میزان شوری و شرایط شیمیایی و فیزیکی آن، اموری مانند کوددهی یا آبیاری برمبنای آنها انجام گیرد و امیدواریم که با همراهی همگانی، ضمن افزایش بهره‌وری در تولیدات کشاورزی و استفاده بهینه از خاک، در حفاظت از آن نیز موفق باشیم.

کاهش فرسایش خاک با کشاورزی هوشمند

صمتحمید بهنگار، کارشناس هوشمندسازی در صنعت کشاورزی در نشست کشاورزی هوشمند با رویکرد تجربه موفق کشورهای همسایه، هوشمندسازی کشاورزی را لازمه توسعه و ماندگاری این صنعت دانست و گفت: سالانه ۱۶میلیون تن فرسایش خاک در ایران به‌دلیل سوزاندن کاه و کلش، استفاده از آفت‌کش‌ها یا نوع کشاورزی آن منطقه اتفاق می‌افتد، بنابراین کشاورزی هوشمند در ایران باید بیش از پیش موردتوجه قرار گیرد تا شاهد کاهش چالش‌های موجود در این حوزه باشیم. کشاورزی هوشمند در افزایش درآمد پایدار و توسعه تولید محصولات کشاورزی، افزایش تاب‌آوری کشاورزان در برابر حوادث و توانمندسازی این صنعت اثرگذار است.

به نقل از ایرنا، وی تاکید کرد: توجه به هواشناسی، آبیاری و کوددهی هوشمند، مدیریت قارچ‌کش‌ها و سموم دفع آفات، حفاظت در برابر یخ‌زدگی و مدیریت محصولات بر بستر هوش‌مصنوعی از موارد بسیار مهمی است که در کشاورزی هوشمند اهمیت دارد.

بهنگار با بیان اینکه یکی از چالش‌های بزرگ کشور در حوزه کشاورزی گرمازدگی و سرمازدگی است، ادامه داد: متاسفانه در کشور دچار ورشکستگی آبی (کمبود آب) هستیم و در حال‌ حاضر از ذخایر آب نسل‌های آینده استفاده می‌شود، این موضوع بسیار مهم، بر حوزه کشاورزی تاثیر مستقیم دارد و به‌همین‌منظور باید به‌دنبال مدیریت مصرف در این صنعت بود.

عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی ایران و امارات افزود: نحوه فعالیت در کشاورزی ایران به‌گونه‌ای است که ریسک سرمایه‌گذاری این صنعت بسیار بالا است و به‌همین‌دلیل فعالان اقتصادی تمایل کمی به سرمایه‌گذاری در این حوزه را دارند.

به‌گفته وی؛ سرعت، دقت، پیش‌بینی، ارزان بودن و دریافت اطلاعات دقیق از مزیت‌های استفاده هوش‌مصنوعی در کشاورزی است.

بهنگار ادامه داد: کشورهایی همچون ترکیه، امارات و عربستان از جمله کشورهایی هستند که از سیستم‌های فناورانه برای هوشمندسازی کشاورزی بیشترین استفاده را کردند.

عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی ایران و امارات بیان کرد: برای استفاده از هوش‌مصنوعی در کشاورزی مقاومت‌هایی از سوی کشاورزان، کارشناسان کشاورزی یا فروشندگان سم و کود مشاهده می‌شود. در حالی که با استفاده از دانش می‌توان ۲ هزار شغل را در حوزه کشاورزی استان خلق کرد، هوشمندسازی به‌صورت مستمر و آرام توسعه کشاورزی را رقم می‌زند.

براساس این گزارش، خوزستان با تولید سالانه ۱۸ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی رتبه نخست کشور را در این صنعت داراست.

سخن پایانی

باوجود مرغوبیت خاک ایران و اهمیت ویژه آن در بخش کشاورزی، کاهش کیفیت آن در سال‌های اخیر به‌نوعی خود به عاملی تهدیدکننده برای امنیت غذایی مبدل شده است. باتوجه به طولانی بودن فرآیند بهبود کیفیت آن و باتوجه به نقش بزرگ عوامل انسانی در تخریب این عامل حیاتی نیاز است تا با تدابیر ویژه و مدیریت صحیح در راستای افزایش و بهبود کیفیت آن مدیریت و آگاهی‌رسانی انجام گیرد.