محیط‌زیست دیگر مجال آزمون و خطا ندارد
ثبات زمین زیر پای‌مان، در گرو تغذیه آبخوان‌ها استشینا انصاری، رئیس انتخابی مسعود پزشکیان در سازمان محیط‌زیست در نخستین گفته‌های خود بعد از ورود به پردیسان به موضوع فرونشست و لزوم یک تعامل همه‌جانبه میان دستگاه‌های مختلف سخن گفت. به گفته کارشناسان یکی از عاملان اصلی گسترش پدیده فرونشست زمین، برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌ها است و به همین دلیل اجرای طرحهای آبخیزداری می‌تواند نقش موثری در حفظ منابع سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از گسترش پدیده فرونشست داشته باشد. رئیس سازمان محیط‌زیست نیز با تکیه بر این اصل، تمرکز بر اجرای طرحهای آبخیزداری به منظور تقویت آبخوان‌ها را در اولویت برنامه‌های دولت می‌داند. نکته قابل تامل آنکه مدیریت آبخوان‌ها برعهده وزارت نیرو است، اما فرونشست زمین مسئله محیط‌زیستی است. بنابراین پیگیری موضوع فرونشست به‌عنوان یک ابرچالش باید در دستور کار همه ارگان‌ها قرار گیرد. از سوی دیگر پدیده فرونشست در بسیاری از استان‌ها فعال شده و نمی‌توان از ایجاد آن جلوگیری کرد،اما می‌توان با تعدیل و کاهش برداشت آب‌های زیرزمینی، سرعت آن را کاهش داد. درعین‌حال اجرای طرحهای آبخیزداری، علاوه بر اعتبارهای دولتی، نیازمند مشارکت مردم و به‌ویژه صاحبان صنایع است. صمت در این گزارش به اهمیت پیگیری طرحهای آبخیزداری به‌منظور تقویت آبخوان‌ها با هدف کاهش نرخ فرونشست در مناطقی که در آستانه خطرات خسارت‌باری قرار دارند،پرداخته است.
فرونشست زمین به سالی ۱۰ سانتیمتر رسید
کارشناسان معتقدند، در حال حاضر پدیده فرونشست در تمامی استان‌های کشور جز گیلان وجود دارد. در گیلان نیز به‌دلیل کم‌آبی به‌ویژه در مناطق جلگه‌ای، کم‌کم شاهد فرونشست خواهیم بود. پیش‌بینی شده است که گستره پدیده فرونشست بیشتر خواهد شد. گفتنی است، سالانه حدود ۱۰ سانتیمتر فرونشست را می‌توان برای کل پهنه ایران متصور بود. در برخی مناطق مانند جنوب‌غرب تهران این عدد بیشتر بوده و تا مرز ۲۵ سانتیمتر در سال است. در برخی دیگر از مناطق مانند مازندران، این عدد کمتر از ۳ سانتیمتر است. به‌ازای هر یک متر کاهش سطح آب زیرزمینی، حداقل یک سانتمیتر فرونشست خواهیم داشت. باتوجه به کاهش آبخوان‌ها از سال ۱۳۷۵ تا امروز این نکته اثبات شده است. گفتنی است، ۱۴۰کیلومترمکعب از مخزن آب‌های زیرزمینی کشور کاهش پیدا کرده که عدد بسیار بزرگی است. فرض کنید، استخری وجود دارد که طول آن از دریای مازندران تا جزیره کیش است و پهنای آن یک کیلومتر و عمق آن ۱۰۰ متر است، ما حجم آب شیرینی به‌اندازه آب موجود در این استخر از آب‌های زیرمینی کشور از دست داده‌ایم. این کسری مخزن آب زیرزمینی، اثرات رو به رشد خود را بر فرونشست و در نتیجه روی ساختمان‌ها، پل‌ها، جاده‌ها، راه‌آهن و کلیه استحکامات نشان می‌دهد.
شمارش معکوس برای «خالی شدن زمین»
پرویز گرشاسبی، معاون برنامه‌ریزی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت تغذیه طبیعی آبخوان‌ها گفت: برای حل مسئله فرونشست در دشت‌ها، پیگیری طرحهای مربوط به آبخوان‌داری از درجه اهمیت بالایی برخوردار است. گفتنی است، جز تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، راهکار دیگری با هدف کاهش نرخ فرونشست وجود ندارد که بتوانیم به‌واسطه آن، زمین زیر پای‌مان را ثابت نگه داریم.
وی بااشاره به میزان برداشت آب از آبخوان‌ها و تغذیه آنها افزود: سالانه حدود ۱۲میلیارد مترمکعب بیش از توان آبخوان‌ها آب برداشت می‌کنیم، بنابراین باید منتظر فرونشست‌های شدیدتر با خسارات بیشتری هم باشیم. تا زمانی که چنین میزانی، برداشت می‌شود، باید بیش از این میزان هم تغذیه انجام بگیرد. در واقع تا زمانی که میزان تغذیه یا نفوذ آب به زمین با میزان برداشت متعادل نشود، نمی‌توانیم نسبت به کاهش نرخ فرونشست امیدوار باشیم. البته یک راهکار دیگر آن، کاهش میزان برداشت است؛ به‌عبارت‌روشن‌تر، اگر با همین فرمان پیش برویم، به جاهایی می‌رسیم که اصلا نمی‌توانیم آبی از زیر زمین برداشت کنیم. بنابراین تغذیه یا نفوذ آب به‌ازای برداشت آن از سفره‌های زیرزمینی، نخستین موضوعی است که باید به آن توجه کنیم.
تغذیه طبیعی آبخوان‌ها، راهکاری کم‌هزینه
وی توسعه آبخوان‌داری را کم‌هزینه‌ترین راهکار برای کاهش نرخ فرونشست زمین دانست و افزود: بزرگ‌ترین اشتباه ما، جمع‌آوری آب‌های سطحی به‌واسطه سدها است. در واقع عمده طرحهای مدیریت آب چندین دهه ایران برمبنای جمع‌آوری آب‌های سطحی بود که این امر منجر به غفلت از تغذیه طبیعی آب‌های زیرزمینی شد. آبخوان‌داری منجر به تسریع فرآیند تغذیه آب در قالب روندهای طبیعی می‌شود، بنابراین کم‌هزینه‌ترین و پایدارترین موضوع، تغذیه آبخوان‌ها و مخروط‌افکنه‌ها است.
به‌گفته این کارشناس، همچنین کنترل آب در بالادست هم، یکی دیگر از روش‌های موثر آبخیزداری است. باید از پروژه‌های پرهزینه نگهداشت منابع آب نظیر سدسازی جلوگیری کنیم، چنانچه تاکنون منجر به کاهش بقای رودخانه‌ها شده است.
نسخه معیوب سدسازی
وی گفت: متاسفانه سدسازی یکی از مولفه‌هایی بوده که معمولا از مجلس کلید می‌خورد و نمایندگان هم اصرار بر پیگیری چنین پروژه‌هایی دارند. تنها این دولت نیست که باید با تغییر سازکار، به‌سمت پیگیری پروژه‌های آبخیزداری برود، بلکه مجلس و نمایندگان مردم هم، نقش مهمی در اجرای چنین پروژه‌هایی دارند. سدسازی منجر به از بین رفتن تمدن‌ها می‌شود و امروز اغلب مردم جهان به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته می‌دانند که با اجرای پروژه‌هایی که سازگار با طبیعت هستند، بقای تمدن‌شان و نسل‌های آینده را تضمین می‌کنند.
در ایران عمق بسیاری از چاه‌ها به ۳۰۰ متر می‌رسد که بسیاری از آنها هم شور هستند. بنابراین وقت آن رسیده است که کشاورزی سازگار با محیط‌طبیعی‌مان را توسعه دهیم.
وی افزود: برای توسعه چنین روندی، باید وابستگی معیشت مردم را از کشاورزی کاست؛ نه آنکه مهاجرت کنند بلکه باید وابستگی روستایی‌ها را به منابع آب و خاک به‌منظور امرار معاش کاست.
ارزش اقتصادی طرحهای آبخیزداری
حمیدرضا پیروان، رئیس گروه مهندسی حفاظت خاک و آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت پیگیری طرحهای مبتنی بر تغذیه آبخوان‌ها گفت: طرحهای آبخیزداری به‌نسبت سایر پروژه‌های عمرانی، معمولا بودجه بسیار کمتری نیاز دارند. این در حالی است که بازدهی پروژه‌های آبخیزداری در طبیعت بیشتر و در بیشترین حالت، هزینه‌های طرحهای آبخیزداری بسیار کمتر از طرح‌هایی نظیر سدسازی است.
وی افزود: به‌عنوان یک راهکار عملیاتی و به‌منظور کاهش نرخ فرونشست، مدیریت مصارف آب مهم‌ترین مولفه است که باید در حوضه مربوطه به آن توجه زیادی شود که این امر در حیطه فعالیت‌های آبخیزداری هم قرار می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر، مدیریت منابع آب در مصرف می‌تواند به تقویت آبخوان‌ها و کاهش نرخ فرونشست بینجامد. منظور از مدیریت آب، مدیریت در بخش حوضه در مقیاس وسیع است نه تنها بخش‌های کوچک صرف آب.
پیروان تاکید کرد: این مدیریت ممکن است شامل مقیاس‌های وسیع در حد چند استان شود؛ به‌عبارت‌دیگر منظور مدیریت مصرف آب در مقیاس کوچک‌تر که شامل آب شرب یا آب کشاورزی می‌شود، نیست، بلکه میزان آب جاری‌شده در حوضه‌ها در گام نخست باید مدیریت شوند و این ممکن است چند استان را در بر گیرد،در واقع به این نوع مدیریت، مدیریت یکپارچه منابع آب می‌گویند.
لزوم پیگیری مدیریت جامع آب
برای توسعه طرحهای آبخیزداری، باید از مناطق دشتی که متحمل سیلاب‌هایی در اثر بارش‌های حدی می‌شوند، آغاز کرد. عمدتا این سیلاب‌ها موجب بروز خسارات هنگفتی هم می‌شوند. می‌توانیم این آب را با کمک طرح‌ها از لایه‌های مختلف زمین به آبخوان‌ها منتقل کنیم تا علاوه بر تقویت سفره‌های آب زیرزمینی، میزان نرخ فرونشست هم کاهش یابد، بنابراین در گام نخست، نوع مدیریت اهمیت دارد و بعد سازه‌های آبی موثر برای جمع‌آوری و نگهداشت آب.
به‌گفته این پژوهشگر، مدیریت یکپارچه آب در حوضه یکی از راهبردهای موثر و بلندمدت در بحث جمع‌آوری و نگهداشت آب است.
امید به دولت چهاردهم
وی افزود: باتوجه به رویکرد و نگرش دولت چهاردهم، پیش‌بینی می‌شود، اقدامات حداقلی درباره افزایش عملیاتی کردن طرحهای آبخیزداری به‌منظور مدیریت آب و کاهش نرخ فرونشست انجام گیرد. در دولت سیزدهم باوجود اینکه رئیس سازمان محیط‌زیست تخصص کافی در بحث آبخیزداری داشت، اما توقع ما را در امر توسعه چنین طرح‌هایی، عملیاتی نکرد. هدف مدیریت جامع یکپارچه منابع آب و خاک است که در سطح منابع آبخیز و سایر منابع اهمیت دارد.
این پژوهشگر درباره تدوین برنامه‌ریزی مدون به‌منظور تعیین هدایت حوضه‌های آبریز گفت: برنامه‌ریزی‌های نهادها و سازمان‌ها ابتدا باید با هماهنگی و در مقیاس‌های بزرگ‌تر تدوین شود، در واقع نیازمند یک مشارکت فرامرزی هستیم. از آنجایی که یک حوضه باید از بالادست تا پایین‌دست هدایت شود، ما برای هر رودخانه با ابعاد و میزان آب‌دهی مشخص، باید یک حریم رودخانه استاندارد تعیین کنیم؛ در حالی که اکنون باتوجه به موارد موجود، این حریم در تصرف مردم است و نسبت به زمین‌ها ادعای مالکیت دارند، بنابراین اصلاح این جریان شاید چندین سال به‌طول بینجامد.
وی افزود: متاسفانه تغییر اقلیم، خشکسالی‌های مداومی را به‌ویژه در مناطق جنوبی کشور به‌وجود آورده که باعث شکنندگی و آسیب‌پذیری محیط شده، نظیر چنین معضلاتی در بیشتر کشورها به‌ویژه در منطقه خاورمیانه دیده شده است. گفتنی است، در مناطق محلی نواحی جنوب‌شرقی کشور نظیر دشتیاری در گذشته مردم از سازه‌های سنتی برای مهار سیلاب بهره می‌گرفتند که از وقوع سیلاب جلوگیری می‌کرد؛ اما وقتی در اثر تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مداوم رخ داد، فعالیت کشاورزان هم کاهش یافت و در اثر همین عامل، این سازه‌ها رها شدند و به‌مرور زمان آسیب دیدند. اکنون این سازه‌های سنتی سیل‌گیر، در حال ویران شدن هستند و دیگر تعمیر نمی‌شوند.
جای خالی یک تصمیم‌گیرنده واحد
وی افزود: از دیگر مشکلات ما این است که هماهنگی بین‌نهادی و سازمانی وجود ندارد. از یک‌سو، تصمیم‌گیری درباره حوضه‌های آبریز مناطق در کشور ما تحت‌اختیار وزارت جهاد کشاورزی و از سوی دیگر، مدیریت رودخانه‌ها در اختیار وزارت نیرو و این ناهماهنگی‌ها، باعث به‌وجود آمدن درصد زیادی از این معضلات شده است. هیچ تصمیم‌گیرنده واحدی برای حوضه‌های آبریز در کشور وجود ندارد. وضعیت ایده‌آل این است که در هر حوضه آبخیز باید یک شورای‌عالی آبخیز تشکیل شود تا تمام مسئولان مرتبط در کنار هم، یک تصمیم واحد بگیرند. در کل باید از مدیریت بخشی به سوی مدیریت همه‌جانبه با مقیاس وسیع‌تر حرکت کنیم.
سخن پایانی
فرونشست جزو آن دسته از چالش‌هایی است که نیاز به اقدام فوری برای کاهش میزان نرخ آن دارد. به‌گفته شینا انصاری، رئیس سازمان محیط‌زیست، این ابرچالش یک‌شبه حل نمی‌شود و نیاز به ارائه و اجرای برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت دارد. باید به قوانین بالادستی پایبند باشیم و برنامه‌ها را در چارچوب و زمان مقرر پیگیری کنیم. برای بسیاری از این مشکلات، راهکارهای کوتاه‌مدت جواب نمی‌دهد. باید این چالش‌ها را به‌عنوان چالش‌های مهم کشور بشناسیم و در راستای رفع و حل آنها اقدام کنیم.
این مقام مسئول با تاکید بر اینکه با این نگاه اولویت‌ها تغییر پیدا می‌کند و کارها بهتر پیگیری و تصمیم‌گیری می‌شوند، گفت: باید ادامه‌دهنده راه مسئولان قبلی باشیم و از همه ظرفیت‌ها استفاده کنیم. آنچه مسلم است، این است که محیط‌زیست ما دیگر زمانی برای آزمون و خطا ندارد. نیازمند مشارکت همه شهروندان در حل مشکلات محیط‌زیست هستیم.
