پرآب‌برها و کم آب‌برها

چندی پیش عباسی، مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری گفت: پنج محصول آب‌بر از لحاظ حجم آب در واحد سطح شامل؛ نیشکر با نیاز حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ متر مکعب در هکتار، خرما با نیاز حدود ۱۹ هزار ۳۰۰ متر مکعب در هکتار، انار با نیاز ۱۴ هزار و ۸۰۰ در هکتار، یونجه با نیاز ۱۳ هزار و ۳۰۰ متر مکعب در هکتار، چغندر با نیاز آبی ۱۱ هزار و ۶۰۰ در هکتار و پیاز با نیاز ۱۰ هزار و ۶۰۰ در هکتار به ترتیب در رتبه‌های اول تا ششم قرار می‌گیرند. پنج محصول آخر شامل گندم با نیاز آبی پنج هزار و ۱۰۰ متر مکعب در هکتار، جو با نیاز آبی چهار هزار و ۹۰۰ متر مکعب در هکتار، سویا با نیاز آبی حدود چهار هزار و ۸۵۰ متر مکعب در هکتار، هندوانه حدود چهار هزار و ۷۰۰، زعفران حدود چهار هزار و ۶۰۰ و کلزا حدود دو هزار و ۸۰۰ متر مکعب در هکتار است.
عباسی به مصرف حدود ۴۷۰۰ متر مکعب آب در هکتار در محصول هندوانه براساس ارزیابی‌ها اشاره کرد و افزود: اگر شاخص مقدار آب مورد نیاز در واحد سطح را اندازه بگیریم، محصولی مثل هندوانه یک محصول آب‌بر به حساب نمی‌آید.
وی ادامه داد: از نظر ما هندوانه در بین ۳۵ محصول مورد مطالعه از نظر مصرف آب، جزء چند محصول ردیف آخر است. گندم، جو، سویا، هندوانه، زعفران و کلزا در ته لیست ۳۵ محصولی ما قرار دارند. در عوض یک محصولی مثل نیشکر، خرما، انار، یونجه و چغندر از لحاظ آب‌بری در گروه پرآب‌خواه‌ها دسته‌بندی می‌شوند.
مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری گفت: با نگاهی دیگر به این محصولات و لحاظ کردن سطح زیر کشت، محصولی مثل گندم که بیش از یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت آبی آن است، در رتبه یک از لحاظ آب‌بری قرار می‌گیرد اما این محصول استراتژیک است و ما حتما باید آن را تولید کنیم.
به گزارش تسنیم، وی برنج را دیگر محصول آب‌بری و در رتبه دوم برشمرد و بیان کرد: یونجه، خرما و پسته از منظر سطح زیر کشت در رده محصولات آب‌بر قرار می‌گیرند در حالی که با لحاظ کردن سطح زیر کشت هندوانه، باز هم این محصول در گروه آب‌برها قرار نمی‌گیرد زیرا کل آب آبیاری مورد نیاز گندم یا برنج در کشور چیزی حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب می‌شود، یونجه هفت تا هشت میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد، ولی هندوانه برای کل سطح زیر کشت خود کمتر از نیم میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد.
عباسی ادامه داد: علاوه بر این که میزان نیاز آبی هندوانه کم است، سطح زیر کشت آن نیز محدود است. حدود ۱۰۰ هزار هکتار کل سطح زیر کشت هندوانه کشور است و چهار هزار و ۷۰۰ متر مکعب در هکتار به‌عنوان آب آبیاری برای تولید این محصول مصرف می‌شود. کل آب مورد نیاز برای تولید این محصول ۴۷۰ تا ۴۸۰ میلیون متر مکعب و کمتر از نیم میلیارد متر مکعب آب خواهد بود. مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری گفت: گندم درست مثل هندوانه کمتر از پنج هزار متر مکعب آب‌بری در هر هکتار دارد اما چون سطح زیر کشتش زیاد است، با لحاظ کردن سطح زیر کشت یک محصول آب‌بر به حساب می‌آید.
وی افزود: مصرف آب برنج هم به نسبت هم سطحش زیاد است، ۶۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت برنج است و از لحاظ مقدار آب آبیاری در واحد سطح حدود ۱۰ هزار متر مکعب یا کمی بالا و پایین آب‌بری دارد. حدود ۹ تا ۱۰ میلیارد کل آب مورد نیاز تولید برنج در کشور است. سطح زیر کشت یونجه ۵۵۰ تا ۶۰۰ هزار هکتار است و نیاز در واحد سطح این محصول هم به نسبت زیاد است. به‌طور متوسط در هکتار ۱۳ تا ۱۴ هزار متر مکعب آب نیاز دارد و کل نیازش در کشور ۷.۵ میلیارد مترمکعب می‌شود.

ارزآوری خوب محصولات آب‌بر

امین محمودی، کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی درباره مخالفت‌هایی که در رابطه با کشت محصولات آب‌بر می‌شود به  گفت: این موضوع یک آدرس غلط است. موردی که بیشتر رسانه‌ها در رابطه با دوگانه آب و غذا اعلام می‌کنند که آب نداریم، در نتیجه نباید به سمت کشت محصولات کشاورزی به ویژه محصولات آب‌بر برویم.
وی با اشاره به دلایل ایجاد چالش‌ کم‌آبی اظهارکرد: ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک است که با تنش‌های آبی دست و پنجه نرم می‌کند. اما درحال‌حاضر مشکل اصلی ما در تنش آبی آب صنعت، کشاورزی و آب شرب نیست، بلکه عدم توسعه عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور است.
این کارشناس حوزه کشاورزی افزود: کشور ما در حوزه آبخیزداری و آبخوان‌داری یکی از عقب افتاده‌ترین کشورهای دنیا است. در ۱۰ سال اخیر با بودجه‌های بسیار، تنها توانستیم کمی در حوزه آبخوان‌داری فعالیت کنیم.
وی افزود: آبخیزداری و آبخوان‌داری به این معنی است که آب را در زمان بارش از مبادی بارش به سفره‌های زیرزمینی هدایت کنیم که بهترین راهکار برای هدایت این آب نیز ایجاد پوشش گیاهی یعنی جنگل‌کاری، درخت‌کاری و اتفاقا کشاورزی است. چرا که جنس درخت و گیاه موجب نفوذ بهتر آب به سفره‌های زیرزمینی می‌شود. در واقع آبخیزداری به عملیاتی گفته می‌شود که آب ناشی از بارندگی‌های شدید را از مبادی بارش به سفره‌های زیرزمینی ببرد.
به گفته محمودی، در صورت این اقدام از وقوع سیلاب‌ها جلوگیری می‌شود و می‌توان در فصول گرم سال از آنها استفاده کرد که توسعه بخش کشاورزی را به همراه دارد. همچنین این اقدام می‌تواند با رطوبت‌رسانی به خاک از بروز ریزگردها جلوگیری کند. این در حالی است که متاسفانه ایران مانند افغانستان و پاکستان و برخی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای عملیات آبخیزداری و آبخوان هیچ کاری نکرده است. در مجموع با این راهکار چالش بزرگ کم‌آبی حل خواهد شد.
هندوانه محصول آب‌بری نیست
محمودی با توجه به حجم بالای هدر رفت آب بیان کرد: از ۱۰۰ درصد بارندگی‌هایی که در کشور انجام می‌شود، ۷۰ درصد آن به‌وسیله تبخیر یا رودهای مرزی از کشور خارج می‌شود. یعنی با ۳۰ درصد بارندگی که در کشور انجام می‌شود، آب شرب جمعیت ۸۰ میلیون نفری، تولید ۱۲۷ میلیون محصول کشاورزی و آب صنعت تامین می‌شود. در صورتی که اگر به آبخیزداری بپردازیم، آب به دل زمین می‌رود و دیگر تبخیر نمی‌شود.
این کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی با بیان اینکه در رابطه با آب مجازی دو نظریه در وزارت جهاد کشاورزی وجود دارد، افزود: در نظریه اول اعلام می‌شود که هندوانه اصلا محصول آب‌بری نیست.
وی افزود: بارها معاونت زراعی وزارت جهاد کشاورزی و معاونت آب و خاک جهاد کشاورزی نیزاعلام کردند که هندوانه محصول آببری نیست. اما در عین حال برخی معتقدند که هندوانه محصولی آب‌بر است. همچنین حدود نیم درصد از صادرات محصولات کشاورزی تعرفه آب مجازی دریافت می‌شود تا به این واسطه بتوان میزان کشت این محصولات را کنترل کرد که البته تاکنون آنچنان موفق نبوده است. در واقع موضوع آب مجازی صرفا یک بازی رسانه‌ای برای رد گم کنی است.
چرا صادر می‌کنیم؟
محمودی با بیان دلایل موجود برای ادامه کشت محصولات آب‌بر اظهارکرد: درحال‌حاضر کشور ما با بحران ارزی و چالش‌های نقل و انتقالات بانکی روبه‌رو است و در مقابل محصولات کشاورزی تحریم‌پذیری کمتر و ارزآوری بیشتری دارند. بنابر اطلاعات و آمار در سال ۹۱ حدود یک پنجم صادرات محصولات کشاورزی را محصولات آ‌ب‌بر تشکیل می‌دادند.
این کارشناس کشاورزی افزود: کشور ما هیچ‌گاه به سمت کاهش کشت محصولات آب‌بر نخواهد رفت چرا که میزان ارزآوری این محصولات بسیار بالا است. از سوی دیگر مزارعی که کشت محصولات آببر در آن انجام می‌شود محصولات دیگری در آن کشت نمی‌شود.‌ همچنین نباید این موضوع را نیز فراموش کرد که تمام محصولات آب‌بر به هندوانه و خربزه ختم نمی‌شود و محصولات جالیزی بسیاری را شامل می‌شود و دولت‌ها به دلیل ارزآوری زیاد به ادامه این موضوع اصرار دارند چرا که این محصولات مشتریان پروپا قرصی مانند عراق، ترکیه و افغانستان دارد.

به سمت بهره‌وری حرکت کنید

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون در رابطه با تولید محصولات آب‌بر به  گفت: با عدم صادرات محصولات آب‌بر کاملا مخالف هستم. بسیاری از محصولات باغی، ایران جز ۵ تولیدکننده بزرگ جهان محسوب می‌شود به عنوان نمونه ۹۸ درصد زعفران و تقریباً ۱۰۰ درصد زرشک دنیا، در ایران تولید می‌شود همچنین ما سومین تولیدکننده بزرگ خرما و سومین تولیدکننده انار دنیا پس از هند و چین و جز سه تولیدکننده بزرگ پسته در جهان هستیم.
وی افزود: در حالی که انتقادهای بسیاری در رابطه با تولید هندوانه به عنوان محصولی آب‌بر وجود دارد برای تولید یک کیلو هندوانه ۲۲۰ لیتر آب مصرف می‌شود، این در حالی است که برای تولید یک کیلو فولاد ۲۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. همچنین برای تولید یک کیلو گوشت قرمز نیز به طور متوسط ۲۷ هزار لیتر آب مصرف می‌شود. ما باید به سمت و سوی بهره‌وری در منابع موجود برویم. قاسمی با توجه به اینکه ایران همیشه در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک قرار داشته اظهارکرد: حدود ۵۰۰۰ سال قبل ایرانیان در کویر لوت قنات حفر کردند و بهترین محصولات را تولید کردند، حال ما با قنات‌ها چه کردیم؟ چالش اصلی این است که به علت ضعف عملکردی تنها صورت مسئله را پاک می‌کنیم. نمی‌توان به بهانه مصرف آب که آن مقداری ناچیز است به جای تولید به واردات کالایی که قدرت تولید آن را داریم، بپردازیم چرا که کشور ما اصلا منابع مالی این موضوع را ندارد.
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با تاکید بر افزایش بهره‌وری تولید افزود: از منابع پایه باید به‌صورت بهره ور استفاده استفاده شود به‌طوری‌که در صورت کمبود محصولی همانند دیگر اقتصاد دنیا از طریق واردات تامین شود. اگر از منابع پایه استفاده بهینه نداشته باشیم، محل ایراد است، از این رو با ورود علم و دانش باید تولید حداقلی را حفظ کنیم چراکه شرایط جوی و بارش‌ها متغیر است.

سخن پایانی

با توجه به نظرات کارشناسی کشت محصولات آب‌بر به دلیل ارزآوری زیادی که دارند مورد استقبال همه دولت‌ها قرار می‌گیرد اما با این حال باید با بهره‌وری در تولید و آبخوانداری را دنبال کنیم. در مجموع مشکل اصلی به کم‌آبی ختم نمی‌شود و باید روش‌های مختلفی را امتحان کرد.