با وجود روابط مناسب تجاری و اقتصادی بین ایران و عراق در سال‌های اخیر، کارشناسان اقتصادی معتقدند تجارت با عراق نیازمند شناخت و انتخاب بازار هدف مناسب برای صادرات کالا است. همچنین فراهم‌کردن مشتریان جدید و اعتماد به واسطه‌ها و مشتریان خارجی در عراق، اخذ مجوز صادرات و گواهی مختلف مخصوصا گواهی گمرکی، فراهم‌ کردن مسیر و ابزار حمل مناسب کالا به عراق، دریافت پیش‌پرداخت و تامین مالی مناسب صادرات از خریدارهای عراقی ضروری است.

 عبدالامیر ربیهاوی، مدیرکل دفتر غرب آسیای سازمان توسعه تجارت ایران به‌تازگی گفت: پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۷ به تجارت ۲۰ میلیارد دلاری با عراق برسیم که لازمه آن ایجاد تنوع در کالاهای صادراتی، ایجاد تغییر در روند صادرات خدمات فنی مهندسی و جذب توریسم درمانی است.

 البته برای دستیابی به این هدف، توسعه زیرساخت‌های تجاری به‌منظور تسهیل و روان‌سازی تجارت بین دو کشور، اطلاع‌رسانی و تشویق تجار به سرمایه‌گذاری در کشور عراق، توسعه تجارت از طریق اعزام و پذیرش هیات‌های تجاری و مشارکت در نمایشگاه‌های دو کشور، ایجاد مراکز تجاری ایران در شهرهای عراق و برقراری توازن تجاری از طریق توسعه واردات از عراق پیشنهاد می‌شود.

صمت در این گزارش به‌منظور بررسی جزئیات وضعیت تجارت ایران و عراق به گفت‌وگو با یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق پرداخت.

هدف تعریف‌شده در زمینه روابط اقتصادی با عراق رسیدن به سقف ۲۰ میلیارد دلار تا سال ۱۴۰7 است؛ به‌نظر شما باتوجه به میزان صادرات فعلی ایران به عراق، دستیابی به این هدف ممکن است؟

ایران باوجود تهدیدهای امریکا و رقبایی که در بازار عراق حضور دارند، تقریبا به تمام اهداف سالانه تعیین‌شده در روابط اقتصادی با عراق دست یافته است‌. در سال ۱۴۰۲ صادرات ۸ میلیارد دلاری را هدف‌گذاری کردیم و اکنون این رقم به ۹ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است. همچنین آمارهای تجارت خارجی ایران در سال ۱۴۰۲ حاکی از این است که از بین ۴ شریک اول تجارت خارجی ایران، تراز تجاری بدون نفت با چین، امارات و ترکیه منفی و با عراق مثبت است. عراق بدون احتساب نفت، بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران محسوب می‌شود و بخش عمده تجارت با این کشور ربطی به نفت ندارد. هدف‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری برای تجارت ایران و عراق موضوع جدیدی نیست و بارها بر این هدف‌ تاکید شده است، اما ایران تنها تاجر حاضر در بازار عراق نیست و برای این هدف باید با ترکیه، به‌عنوان قدیمی‌ترین رقیب و حتی چین و عربستان نیز رقابت کند. در صورتی که از حمایت دولت برخوردار باشیم، به‌راحتی می‌‌توانیم به هدف تجارت ۲۰ میلیارد دلاری دست یابیم. لازم به ذکر است که این رقم برای بلندمدت تعیین شده است. خوشبختانه مسئولان بانک‌ مرکزی و فعالان اقتصادی ایران و عراق راهکار‌های متناسب را به مرور زمان تنظیم می‌کنند. هم‌اکنون هم مذاکرات در حال انجام و طراحی‌هایی در حال شکل‌گیری است. برهمین اساس در زمینه تجارت ایران و عراق جای نگرانی نیست.

بازار عراق از چه جهاتی برای ایران اهمیت دارد؟

اغلب تجارت با این کشور توسط بازرگانان بخش خصوصی انجام می‌شود و سهم کالاهای ساخته‌شده و دارای ارزش‌افزوده بالا در آن زیاد است. بازار عراق، بازار بزرگی است که حتی می‌توان تا ۳ سال آینده برای آن هدف‌گذاری بیش از ۲۵ میلیون دلاری داشت. این بازار تا ۱۵ سال آینده نیز برای ایران مطلوب است. عراق دومین مقصد تجاری ایران در دنیا است. نخستین طرف تجاری ایران چین با قالب صادرات مواد اولیه و پتروشیمی است، اما به عراق کالاهای مصرفی صادر می‌شود. باتوجه به مشکلات سایر بازارها و نوع کالاهایی که به عراق صادر می‌شود، عراق یکی از بهترین طرف‌های تجاری ایران است. همچنین بازار عراق به‌دلیل نیازهای موجود، امکانات مالی و توسعه فروش نفت بازار بسیار مناسبی دارد، زیرا برمبنای مزایای یادشده چالشی برای دریافت مطالبات‌مان نخواهیم داشت. از سوی دیگر سال‌هاست که عراق برای امور زیربنایی، جاده‌سازی، شهرک‌سازی و... نیاز به سرمایه‌گذاری‌های اساسی دارد. همچنین در حوزه تولید نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بزرگی است که همه این موارد فرصت بسیار خوبی را برای حضور ایران در این بازار فراهم خواهد کرد. البته در حال ‌حاضر در زمینه کارهای فنی-مهندسی به‌دلیل بروز برخی از مشکلات شاهد تاخیر در تسویه‌حساب با برخی از پیمانکاران هستیم که باز هم مشکل بزرگی نیست و قابل‌حل است.

رقیب جدی ایران در بازار عراق کدام کشور است؟

ترکیه قدیمی‌ترین رقیب ایران در بازار عراق است، این در حالی است که ایران می‌تواند از مزیت نزدیکی به عراق و کاهش هزینه‌ها استفاده کند و بازار را به‌دست گیرد. عراق تصمیم دارد سالانه ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری داشته باشد که ۷۰ درصد از این بودجه سهم واردات است و ایران با همین استانداردهای فعلی می‌تواند بازار بسیار بزرگی را برای خود داشته باشد.

تهدیدهایی در این بازار برای ایران وجود دارد؟

بازار عراق در کنار فرصت‌های بسیار خوب برای ایران، تهدیدهای بزرگی نیز دارد که در صورت بی‌توجهی به آنها این بازار مهم از دست خواهد رفت. تهدید اول امکان ورود رقبا به این بازار است، زیرا به‌تدریج و با امن شدن بازار عراق، رقبا به سمت بازار عراق سرازیر خواهند شد. عمده رقبای ایران برای ورود به بازار عراق، چین، ترکیه و عربستان هستند که از تمام امکانات خود برای نفوذ بیشتر در این بازار استفاده می‌کنند. عراق نیز از نیاز خود به‌عنوان یک فرصت استفاده کرده و به‌دنبال این است که وارداتش را مشروط به سرمایه‌گذاری کند. در واقع سیاست عراق این است که توازنی در امر تجارت ایجاد کند، زیرا نبود توازن در تجارت برای هیچ کشوری قابل‌تحمل نیست. بر همین اساس عراق نیز در تلاش است تا کم‌کم به سمت تولید و خودکفایی برود. در واقع اولویت عراق سرمایه‌گذاری مشترک، تولید و فعالیت‌های زیربنایی است. عراق هر گونه فعالیت تجاری را به فعالیت تولیدی وصل کرده است؛ پس تهدید دوم برای ایران این است که رقبای ایران از این فرصت استفاده کنند. ایران به‌دلیل امکانات ویژه امکان بهره‌گیری از این فرصت را دارد. بخش خصوصی و فعالان اقتصادی باید بر این موضوع واقف باشند که صادرکننده بودن در این بازار بلندمدت نیست و بی‌شک در آینده این بازار را از دست خواهند داد. در نتیجه باید به سمت تولید مشترک با عراق بروند.

باتوجه به مسائل بیان‌شده، اکنون ایران در صادرات به عراق چه جایگاهی دارد؟

بازار عراق، بازار نرمالی نیست و باید با سختی در آن کار کرد. ما دومین صادرکننده به عراق بودیم، اما رقبا جایگاه ما را اشغال کردند و اکنون چهارمین صادرکننده به عراق هستیم. این در حالی است که حجم صادرات ایران به عراق کم نشده، اما میزان صادرات رقبا افزایش داشته است. برای مثال نخستین بازار برای صادرات کاشی ایران عراق است، اما صادرکنندگان در نرخ نهایی با هم رقابت می‌کنند و بازار را می‌شکنند. در ادامه این رقابت سوءاستفاده‌گران عراقی کالای درجه سه را به نرخ پایین خریداری می‌کنند و به‌عنوان کالای درجه یک می‌فروشند که همین موضوع اعتماد بازار هدف به کالای ایرانی را از بین می‌برند و در صورت ادامه این روند هند، چین، ترکیه و ایتالیا به‌راحتی جای ایران را در صادرات کاشی به عراق می‌گیرند.

نقش دولت در بهبود اوضاع تجاری ایران و عراق چیست؟

دولت باید تلاش خود را برای بسترسازی، حمایت و... از صادرکنندگان انجام دهد. همچنین بانک مرکزی باید برای برخی از بازارها استثنا قائل شود و نباید برای همه بازارهای هدف حکم کلی صادر کند. همچنین ایران می‌تواند با تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای در عراق به‌ویژه برای کالاهای مصرفی به اهداف خود برسد که حمایت دولت در این مسیر سرعت کار را بالاتر می‌برد. نظارت جدی بر کیفیت کالا به‌ویژه محصولات غذایی که با سلامت مردم در ارتباط است از دیگر مسائل مهم است، زیرا در صورت برگشت محصول حجم زیادی از بازار از دست خواهد رفت.

گفتنی است محصولات صادراتی ایران به عراق از تنوع زیادی برخوردار نیستند و ۱۰ کالای عمده صادراتی ایران به این کشور در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۲ درصد کل ارزش صادرات آن را تشکیل می‌دهد. در میان ۱۰ کالای مهم صادراتی نیز گاز طبیعی مایع‌شده سهم ۳۷ درصدی از کل ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است.

البته صادرات گاز طبیعی مایع‌شده ایران به عراق از سال ۱۴۰۰ روند صعودی داشته و در سال ۱۴۰۱ به حدود ۳.۸ میلیارد دلار و رشد ۵۶ درصدی رسیده است. همچنین مقایسه صادرات گاز طبیعی مایع‌شده در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد صادرات این محصول حدود ۲ برابر افزایش یافته است.

به گزارش ایسنا، میله‌های آهنی یا فولادی و کاشی دومین و سومین کالای مهم صادراتی ایران به عراق محسوب می‌شوند که در سال ۱۴۰۱ به ترتیب سهم حدود ۷ درصدی و ۱.۳ درصدی از کل ارزش صادرات به عراق را به خود اختصاص داده‌اند. روند ۱۰ساله صادرات میله آهنی نشان می‌دهد باوجود اینکه از سال ۱۳۹۵ صادرات این کالا به عراق با سرعت زیادی در حال افزایش بود، در سال ۱۴۰۱ این روند متوقف شده و ارزش صادرات آن با کاهش حدود ۱۰ درصدی به ۷۰۸ میلیون دلار رسیده است.  صادرات کاشی به عراق نیز طی بازه موردبررسیهمواره با شیب ملایمی در حال افزایش بوده و در سال ۱۴۰۲ با رشد حدود ۲ درصد نسبت به سال ۱۴۰۰ به ۱۳۰ میلیون دلار رسیده است.