حفاری‌های اکتشافی را می‌توان یکی از بخش‌های مهم و پرهزینه معدنکاری در راستای ظرفیت پهنه‌های معدنکاری معرفی کرد. از سوی دیگر، حفاری اکتشافی در کشور نیازمند زیرساخت‌های لازم و مختص به خود است. اما بخش معدن کشور بنا به دلایل مختلف‌، ‌در زیرساخت‌ها و همچنین تجهیزات فنی برای انجام فعالیت‌های توسعه‌‌ای ضعف داشته و از این رو، توجه به بسترهای لازم برای دستیابی به حفاری‌های گسترده تا چند سال آینده، از جمله مسائل قابل‌توجه است.

صمت در این گزارش با کارشناسان و فعالان معدنی در زمینه بسترهای لازم برای افزایش و توسعه اصولی فعالیت‌های اکتشافی گفت‌وگو کرده که شرح آن را در ادامه می‌خوانید: 

ساماندهی اطلاعات اکتشافی

آیدین زینال‌زاده، کارشناس معدن در گفت‌وگو با صمت‌ به اهمیت تکمیل اطلاعات در راستای توسعه فعالیت‌های اکتشافی اشاره کرد و توضیح داد: اگر امروز نگاهی به وضعیت معادن و معدنکاری و اکتشاف مواد معدنی بیندازیم، خواهیم دید اکتشاف و بهره‌برداری از ذخایر سطحی به حد بحرانی رسیده و با کاهش این ذخایر روبه‌رو شده‌ایم زیرا اغلب اکتشافات ما سطحی بوده و از ذخایر عمقی بهره‌ای نبرده‌ایم. بنابراین، لزوم اکتشاف ژرف مواد معدنی در این برهه زمانی به‌خوبی احساس می‌شود. یکی از نخستین اقدامات توسعه فعالیت‌های اکتشافی، ساماندهی مناسب پهنه‌های معدنی است. سال‌های گذشته در وزارت صنعت، معدن و تجارت طرح ساماندهی محدوده‌های معدنی تصویب و اجرا شد. هدف این طرح، دستیابی به یک سیستم اطلاعاتی جامع و نهایی از محدوده‌های اکتشافی و معدنی در کشور بود که در نهایت این اطلاعات وارد سامانه «کاداستر» شد. در ابتدای اجرای این طرح چندلایه اطلاعاتی وجود داشت؛ کالک‌های کاغذی سازمان‌های صنعت، معدن و تجارت استان‌ها، مختصات مندرج در مجوزهای صادرشده و محل فعالیت مکتشفان و معدنکاران در عرصه‌های واگذار شده. اما بعضی از این لایه‌های اطلاعاتی با یکدیگر در تناقض بودند. خروجی طرح ساماندهی، تعیین‌تکلیف محدوده‌های معدنی بود که در نهایت تمام محدوده‌های معدنی ساماندهی و واقعی‌سازی شدند.

این فعال معدنی ادامه داد: ساماندهی اطلاعات موجود درباره فعالیت‌های اکتشافی و پس از آن تعریف کردن آنها در قالب‌ها و فرمت‌های مناسب از الزامات توسعه اکتشافات در کشور است. گذر از اطلاعات کاغذی و الکترونیکی کردن این اطلاعات، امکان تحلیل داده‌های در دست را فراهم می‌سازد. به عبارتی، با الکترونیکی شدن اطلاعات، امکان اتصال سازمان‌های مرتبط با معدنکاری مهیا می‌شود.

موانع توسعه

زینال‌ز‌اده در ادامه صحبت‌های خود به موانع دستیابی به توسعه در فعالیت‌های معدنی اشاره کرد و گفت: متاسفانه باید گفت تاکنون نهادهای دولتی متولی بخش معدن به نوعی فقط مبصر فعالیت معدنکاران بوده و تصمیمات بنیادینی در راستای توسعه و رونق بخش معدن گرفته نشده است. امروز نیز که این سازمان‌ها درصدد انجام برخی اقدامات مهم هستند، به هزار و یک دلیل دچار توقف می‌شوند. به‌عنوان مثال، مزایده محدوده‌های ابطالی از سوی برخی افراد، آزادسازی نام گرفته و هزاران حاشیه برای آن ایجاد شده است. بنابراین می‌توان گفت رویکردهای منفی نسبت به تصمیمات و اقدامات سازمان‌های دولتی متولی معادن یکی از مهم‌ترین موانع دستیابی بخش معدن به توسعه به‌ویژه توسعه پایدار است. همچنین مشکلات‌‌ در حوزه نوسازی ناوگان معدنی، نرخ ارز، بازار کامودیتی‌های معدنی، قوانین تنبیهی از دیگر موانع هستند. 

وی ادامه داد: استفاده ابزاری از هر یک از پارامترهای توسعه منجر به بستن و متروکه شدن معادن خواهد شد. تمامی این عوامل موانعی برای رسیدن به توسعه پایدار هستند. به نظر من، فاصله حوزه معدن و صنایع معدنی کشور تا توسعه پایدار، با میزان انصاف در قضاوت‌های گوناگون از سوی ارکان مختلف تصمیم‌گیر و غیرتصمیم‌گیر که به اذهان عمومی جهت‌دهی می‌کنند، ارتباط مستقیم دارد. معدنکاران و فعالان صنایع معدنی همواره چشم‌انداز و هدف اشتغال پایدار، تولید پایدار و ایجاد پایدار ثروت را دنبال می‌کنند اما متاسفانه به دلیل وجود نگاه‌های غلط در جامعه مقصر مشکلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شناخته می‌شوند.

شفاف نبودن اطلاعات

زینال‌زاده در ادامه صحبت‌های خود شفافیت در ظرفیت‌های موجود در فعالیت‌های معدنی را خلأ این‌ روزهای بخش معدن معرفی کرد و افزود: سازمان ایمیدرو هدف دستیابی به ۲ میلیون متر در سال افزایش حفاری‌های اکتشافی تا ۳ سال آینده را در دستور کار خود قرار داده است. باید توجه داشت نیل به این اهداف توسعه‌ای نیازمند توجه و اتخاذ تصمیمات جدی است. همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، به دلیل خطر اتمام ذخایر سطحی در کشور، فعالان اکتشافی و معدنی کشور باید به فکر اکتشاف تفصیلی و تکمیلی و ژرف باشند. اما اکتشاف ژرف به این معدنی نیست که فقط حفاری‌های اکتشافی عمیق انجام دهیم. حفاری در اعماق بالا نیازمند کاهش ریسک با مطالعات اکتشافی صحیح بوده که به طور معمول آخرین گام آن بهره‌گیری از ژئوفیزیک است. برای افزایش حفاری‌ها باید سازمان‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی و نیمه‌دولتی توانمند با تکیه بر دانش و کارشناسان زبده برای نوسازی یا تجهیز مجموعه خود به دستگاه‌های مدرن حفاری با امکان حفاری ژرف اقدام کنند. ظاهرا تعداد دستگاه‌های حفاری اکتشافی در کشور مشخص نیست. به عبارتی، توان فعلی حفاری اکتشافی کشور از لحاظ کمّی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. هر مجموعه خصوصی، نیمه‌دولتی و دولتی صرفا روی توان خود (چه تجهیزاتی، چه سایر مسائل مالی) متمرکز شده و معتقدم اگر قرار است هدفی با عدد و رقم و به صورت کمی مشخص و برای دستیابی به آن تلاش کنیم، بهتر است آمار وضعیت فعلی (ظرفیت مالی و تجهیزاتی، فعالیت‌های صورت گرفته توسط فعالان معدنی و...) شفاف باشد.

ارزشمندی توانایی نیروی انسانی

این کارشناس معدن در ادامه صحبت‌های خود علاوه‌بر اهمیت تعویض دستگاه‌های فرسوده با نو، وجود دانش و فن تخصصی در زمینه معدنکاری روز جهانی را از دیگر نقایص بخش معدن کشور معرفی کرد. او معتقد است نیروی انسانی متخصص می‌تواند در هر زمینه‌ای بستر رشد و توسعه را فراهم کند. زینال‌زاده در این باره گفت: سطح تکنولوژیکی دستگاه‌های حفاری در معادن کشور اغلب بسیار پایین و حتی منسوخ شده در دنیا است. بدون ارتقای دستگاه‌های حفاری و رها کردن تجهیزات معدنی قدیمی نمی‌توان هدف‌گذاری صحیحی درباره توسعه فعالیت‌های اکتشافی تدوین کرد. به دلیل فرسوده بودن تجهیزات معدنی، در بسیاری از پروژه‌های حفاری شاهد هستیم در میانه راه، دستگاه حفاری با مشکل روبه‌رو شده و از پروژه خارج می‌شوند. چنین اتفاقاتی اغلب فعالان معدنی را با مشکلات متعدد مواجه کرده و هزینه‌های معدنکاری را افزایش می‌دهد. زینال‌زاده ادامه داد: از سوی‌ دیگر، باید اذعان کرد دانش حفاران و نیروهای متخصص حفاری معدنی در کشور متاسفانه به‌روز نیست و این را می‌توان یکی از عوامل عدم توسعه فعالیت‌های اکتشافی عنوان کرد. وجود این دانش در استفاده از دستگاه حفاری، ادوات و افزودنی‌ها بسیار بر پیشرفت عملیات حفاری اکتشاف موثر است. این دانش شامل آشنایی با اپراتوری دستگاه‌های روز دنیا، انتخاب ادوات مناسب برای حفاری، انتخاب شیوه صحیح حفاری، اتخاذ تصمیمات درست در زمان‌های بحرانی، تصمیم‌گیری بر پایه دانش، شناخت و آشنایی رویارویی صحیح با بحران‌های محتمل در حفاری یک چال اکتشافی، ارتقای دانش استفاده از افزودنی‌ها و گل حفاری و... می‌شود. باید بپذیریم شیوه حفاری در کشور ما ‌منسوخ، زیانده، دارای کارآیی بسیار پایین و عدم بهره‌وری است.

شناسایی اولویت‌های زیربنایی

توسعه اکتشافات به منظور بهبود بهره‌وری از ظرفیت‌های معدنی کشور، نیازمند فراهم‌سازی بسترهای مناسب است. در این ‌باره احسان پیری، فعال معدنی در گفت‌وگو با صمت ضمن اشاره به زیرساخت‌ها و زیربنای بخش معدن، به تشریح مشکلات در این زمینه پرداخت و گفت: به طور معمول فرآیند اکتشاف ذخایر و شناسایی محدوده‌های معدنی از مهم‌ترین فعالیت‌های زیربنایی بخش معدن معرفی می‌شود چراکه گام نخست شروع معدنکاری، شناخت ظرفیت‌ها و برنامه‌ریزی بر پایه آنها است. اما نباید فراموش کرد که زمینه‌ها و مسائل دیگری نیز جزوی از مجموعه زیربناهای بخش معدن به شمار می‌روند. همچنین این موارد می‌توانند بر روند دیگر فعالیت‌های زیربنایی تاثیر مستقیم داشته باشند؛ از این رو توجه به آنها ضرورت دارد. ماشین‌آلات و تجهیزات، استفاده از فناوری مناسب در تمامی مراحل فعالیت‌های معدنی از جمله استخراج و فرآوری، تامین مناسب حامل‌های انرژی، توسعه حمل‌ونقل، به‌کارگیری نیروی انسانی کارآمد و... همه از جمله زیربناهای بخش معدن به شمار می‌روند که با رسیدگی مناسب به آنها می‌توان به حداکثر بهره‌وری در این حوزه و ظرفیت‌های موجود معدنی دست‌ یافت. پیری در ادامه توجه به زیربناهای بخش معدن را وابسته به تدوین نقشه راه این حوزه معرفی کرد و گفت: باید به این موضوع اشاره کرد تا زمانی ‌که نقشه راه معدن تدوین نشده، نمی‌توان زیربناهای بخش معدن را اولویت‌بندی کرده و براساس میزان اهمیت برای تامین‌‌ آنها برنامه‌ریزی کرد. 

تاثیر قوانین الزام‌آور

پیری در ادامه سخنان خود ضمن تاکید بر اهمیت اولویت‌بندی در زیربناهای بخش معدن، به ضرورت وجود قوانین الزام‌آور برای اجرای برنامه‌های تدوین‌شده اشاره کرد و گفت: بخش معدن امروزه نیاز مهمی به تدوین نقشه راه مناسب توسط سازمان‌های دولتی با همکاری فعالان بخش خصوصی دارد. همچنین ضمن تدوین نقشه راه، باید قوانین الزام‌آوری برای اجرای‌ این نقشه ایجاد و نقش هر سازمان در آن مشخص شود. با تدوین نقشه راه معدن، ضمن توجه به موضوعاتی که زیربنای معادن را تشکیل می‌دهند، نوعی اولویت‌بندی نیز شکل خواهد گرفت. وی افزود: شایسته توجه است تمامی موارد زیربناهای معدن، از اهمیت برخوردار بوده و اولویت‌بندی به معنای توالی زمانی یا جایگاه بالاتر در بحث تخصیص بودجه مالی است که این موضوع باید با برنامه‌ریزی و نظر کارشناسی مشخص شود چراکه با وجود نگاه تخصصی و توسعه‌ای در این بخش، می‌توانیم به حداکثر بهره‌وری و بازدهی دست یابیم.

کاهش کیفیت تولیدات معدنی

این فعال معدنی تامین واردات به‌روز جهانی از طریق واردات را از عوامل موثر بر افزایش بهره‌وری از ذخایر معدنی معرفی کرد و گفت: به‌طور کلی می‌توان گفت بروزرسانی تجهیزات و ماشین‌آلات از مسائل مهمی است که امروزه برای فعالیت‌ معادن مشکل ایجاد کرده و دلیل آن را می‌توان تحریم‌های بین‌المللی دانست. باید به این نکته توجه کرد که با نبود فناوری و تجهیزات مناسب برای فعالیت‌های معدنی شاهد کاهش بهره‌وری در معادن خواهیم بود زیرا استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات فرسوده منجر به کاهش کیفیت تولیدات معدنی و ناتوانی معدنکاران در بهره‌مندی از تمامی ظرفیت‌های معدنی موجود خواهد شد. همچنین افزایش قیمت تمام‌شده محصول نهایی از دیگر نتایج این اتفاق است. از طرفی، با این اتفاق، حضور فعالان معدنی داخلی در بازارهای جهانی کمرنگ می‌شود و در نتیجه، کاهش بهره‌وری ثمره کمبود تجهیزات مناسب معدنی خواهد بود.

سخن پایانی

جمع‌آوری آمار و اطلاعات صحیح و شفاف‌سازی فعالیت‌های معدنی را تنها نمی‌توان در فعالیت‌های اکتشافی موثر دانست بلکه برای تمامی بخش‌های معدنکاری ضرورت دارد. براساس نظر کارشناسان و فعالان معدنی، تجمیع اطلاعات پایه در برنامه‌ریزی‌های کلان این بخش مانند تدوین طرح‌های جامع بسیار موثر است. طرح جامع بخش معدن به‌عنوان یک برنامه توسعه‌ای بخش معدن از جمله بخش‌هایی است که تهیه آمار و تنظیم اطلاعات در آن اهمیت بسیاری دارد. باید سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی درستی در تجمیع اطلاعات اولیه موردنیاز برای تدوین طرح جامع انجام شود تا ضمن توقف پراکنده‌کاری در جمع‌آوری، ساماندهی و پردازش اطلاعات، بستر واحدی برای این منظور پیش‌بینی شود. بنابراین توجه به این خلأ و اقدام برای رفع آن، تمامی روند فعالیت‌ معدنکاری و زنجیره وابسته به آن را تحت تاثیر قرار خواهد داد.