فـریـاد زمـیـن
فعالیت‌های معدنی، همواره توانسته است تاثیر خود بر محیط‌زیست را بر جای بگذارد و سبب شود خاک که یک ماده ارزشمند است، تخریب شود. بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست، بر این باورند که هرگونه فعالیت معدنکاری می‌تواند سبب تخریب محیط‌زیست شود و آسیب‌های جدی به منابع‌طبیعی برساند. بسیاری از کشورهای پیشرفته دارای معدن، با استفاده از تکنولوژی معدن سبز و تولید کم کربن، توانسته‌اند، تخریب محیط‌زیست را به‌حداقل برسانند. امید است، ایران نیز بتواند با استفاده از تکنولوژی فعالیت‌های معدنی را بدون آسیب به محیط‌زیست انجام دهد.
نوآوری در معادن و تاثیر آن بر محیط‌زیست
معدن به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع اقتصادی در جهان شناخته می‌شود، اما این صنعت در کنار منافع اقتصادی‌اش، همواره با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو بوده است. از آنجایی که روش‌های سنتی استخراج مواد معدنی می‌توانند به آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر محیط‌زیست منجر شوند، در سال‌های اخیر نوآوری‌ها و فناوری‌های جدید برای کاهش اثرات زیست‌محیطی معدنکاری موردتوجه قرار گرفته‌اند. این نوآوری‌ها، از جمله اتوماسیون، دیجیتالی شدن، رباتیک و فناوری‌های سبز، نقش مهمی در حفظ محیط‌زیست و کاهش اثرات مخرب معدنکاری ایفا می‌کنند. فناوری‌های نوین نه‌تنها در کاهش اثرات زیست‌محیطی موثر هستند، بلکه بهبود قابل‌توجهی در ایمنی و بهره‌وری عملیات معدنکاری به‌ارمغان آورده‌اند. اتوماسیون و رباتیک، امکان انجام عملیات معدنکاری بدون نیاز به حضور فیزیکی انسان در محیط‌های خطرناک را فراهم می‌کنند. این امر به کاهش حوادث و افزایش ایمنی کارگران معدن منجر شده است. از طرفی، نظارت و کنترل عملیات به‌صورت بلادرنگ از طریق سیستم‌های دیجیتالی، امکان بهینه‌سازی فرآیندهای استخراج و فرآوری مواد معدنی را فراهم می‌کند و بهره‌وری معادن را افزایش می‌دهد.
برای خاک ارزشی قائل نیستیم
تورج فتحی، فعال محیط‌زیست در ارتباط با فعالیت‌های معدنکاری و آثار مخرب آن بر محیط‌زیست به صمت گفت: معدنکاری را باید فعالیتی دانست که در مقایسه با دیگر فعالیت‌های انسانی، در دسته پروژه‌هایی قرار می‌گیرد که با میزان و شدت تخریب و آلودگی بالایی در محیط‌زیست همراه است. بهره‌برداری از معادن نه‌تنها سبب نابودی جنگل‌ها، مراتع و پوشش ۱۰۰ درصدی هرگونه گیاهی در مناطق معدنکاری می‌شود، بلکه میزان بالایی از تخریب را به‌همراه دارد.
فتحی ادامه داد: در اثر فعالیت‌های معدنکاری، پروفیل خاک که لایه زنده و ارزشمند از محیط‌زیست است و در هر سانتیمترمکعب آن بسته به نوع آب و هوا و اقلیم هر منطقه، میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی دارد، نابود خواهد شد. متاسفانه در مباحث محاوره‌ای و عامیانه برای خاک ارزشی قائل نیستیم، در حالی که تمام تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از بستر خاک آغاز می‌شود، بنابراین به‌منظور حیات و زندگی، باید در حفاظت از این لایه خاک، اقدامات زیست‌محیطی اساسی انجام شود.
وی گفت: باتوجه به اقلیم هر منطقه، زمانی که خاکی را نابود یا تخریب می‌کنیم، تولید لایه خاک به زمانی در مقیاس زمین‌شناسی نیاز دارد تا آن خاک دوباره احیا شود.
در مناطق آب و هوای خشک و کشور ما که در کمربند خشکی قرار گرفته، به چندصد هزار تا چندمیلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتیمتر یا چند سانتیمتر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود. در ایران، خلاف مناطقی مانند حاره‌ای استوایی و دیگر مناطق گرمسیری که فعالیت فرآوری خاک به‌لحاظ طبیعی سرعت بیشتری دارد، اگر منابع خاکی را به‌واسطه استخراج، تولید ماده معدنی و باطله‌برداری فعالیت‌های معدنکاری نابود کنیم، تقریبا زایش خاک باتوجه به شرایط سرعت اندک تولید آن در کشور ما، غیرقابل‌بازگشت است.
فرسایش خاک به‌واسطه معدنکاری
وی افزود: زمانی که بر اثر فعالیت‌های معدنکاری، در محدوده معادن با اقدامات جاده‌سازی و راهسازی سبب تخریب و تغییر خاک می‌شویم، منابع خاکی در این مناطق به‌طور ۱۰۰ درصدی از بین نمی‌رود، بلکه دچار فرسایش شده و تخریب اتفاق می‌افتد. طی نابودی کامل خاک، با پدیده غیرقابل‌برگشت تولید خاک روبه‌رو هستیم، اما در تخریب بخشی از منابع خاک بر اثر فرسایش‌ها که قابل‌احیا هستند، فرآیندها هزینه‌بر و زمانبر است. اما تخلیه فاضلاب‌ها و باطله‌کاری یا پساب‌های سمی معادن، بخش تاثیرپذیری از خاک را در معرض آلودگی قرار می‌دهند. پدیده ریزگردها بر اثر میزان ذخایر مواد معدنی، روش‌های استخراج معدنکاری به‌ویژه در مناطق روباز و افزایش بالای مقیاس و عرصه‌های تحت‌تاثیر فعالیت‌های معدنی طبیعتا می‌تواند سبب تشکیل کانون‌های عظیم و نیز تخریب و آلودگی خاک شود.
فتحی در ادامه خاطرنشان کرد: گاهی آلودگی خاک‌ها ناشی از فعالیت‌های معدنکاری در حد خیزش گردوغبار است و در برخی شرایط، آلودگی‌ها متاثر از تخلیه فاضلاب‌ها، پساب‌ها و باطله‌های سمی و خطرناک بوده و قابل‌مشاهده است. در هر موقعیتی بر اثر مقیاس معدنکاری، تاثیر این عرصه می‌تواند بر محیط‌زیست، شدید، متوسط یا ضعیف باشد. تاثیرگذاری فعالیت معادن فلزی بر آلودگی منابع آبی بیشتر از مواد معدنی غیرفلزی است؛ زیرا معدنکاری که فرآوری و کانه‌آرایی آنها در خود سایت معدن انجام می‌شود، شدت اثر آلودگی بر آب‌ها را نیز افزایش می‌دهد. برای مثال در معادن فلزی سرب، روی، آهن و آلومینیوم که پس از استخراج ماده معدنی، هیچ‌گونه فرآیند فناوری روی آنها انجام نمی‌شود، تنها یک نوع آلودگی بر منابع آبی ایجاد می‌شود، اما باوجود کارخانه‌های نزدیک معادن که سنگ استخراج‌شده بر اثر فرآیند کانه‌آرایی به ماده معدنی همانند شمش، مس، سرب و طلا تبدیل شده است، روند اتفاقات جدا کردن کانی سنگ از برخی مواد بی‌ارزش کاملا ظرفیت آلودگی شدید در محیط‌زیست را دارد.
آلودگی آب‌های زیرزمینی با تخلیه پساب
این کارشناس محیط‌زیست گفت: در معدنکاری طلا، طی مدت زمان فناوری و فرآیند کانه‌آرایی، به‌وفور از سیانور استفاده می‌شود و در راستای تبدیل طلا به محلول و جداسازی آن از بافت سنگ در مراحل بعدی با اسیدشویی از طریق الکترولیت طلا را استخراج می‌کنند که در نتایج این فرآیندها با آلودگی‌های به‌شدت خطرناک مواجهیم.
براساس تجربیات در کشور، معدن طلایی به‌واسطه تخلیه پساب‌های سیانور سبب آلودگی آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و منابع آبی سطحی شد، به‌طوری‌که طی استقرار چندین روز گشت‌های ویژه ۲۴ساعته در منطقه، هشدارهای لازم به مردم برای استفاده نکردن از آب رودخانه برای احشام و دام‌ها انجام شد، چراکه این مواد معدنی مرگ‌آور است و به‌طبع روند فرآیند و اتفاقات منجر به تخلیه پساب یا باطله‌ها به منبع پذیرنده آبی، می‌تواند اثرات مخربی بر محیط‌زیست داشته باشد.
وی افزود: تاثیر آلودگی بالای فعالیت‌های معدنی فلزی بر محیط‌زیست کاملا مشهود است، اما به این معنا نیست که معادن غیرفلزی هیچ‌گونه آلایندگی ندارند بلکه آلودگی این معادن هم در جایگاه خود قابلیت اثرگذاری بر منابع‌آبی و محیط‌زیست را دارد. بنابراین موقعیت معدن، مقیاس ذخایر، عرصه و میزان تناژ استخراج سالانه، بزرگی و کوچکی و روش‌های فرآوری معادن می‌تواند به‌صورت محلی بر محیط‌زیست منطقه موثر باشد که براساس شرایط موجود، باید درباره آنها نظریه ارائه کرد.
چالش‌های طولانی معدن و محیط‌زیست
شوذب جباری، عضو انجمن سنگ ایران در ارتباط با موضوع معدنکاری و توجه به محیط‌زیست به صمت گفت: معدنکاری و محیط‌زیست، ارتباط مستقیم و موثری با یکدیگر دارند و چنین موضوعی را نمی‌توان انکار کرد. قطعا همه ما وظیفه داریم تا در حفظ محیط‌زیست، تلاش و کوشش کنیم که چنین امری در بحث معادن، باید بیشتر رعایت شود. بقای انسان‌ها و دیگر موجودات کره زمین، بستگی به حفظ محیط‌زیست دارد و معدنکاران همواره در تلاش هستند تا با حفظ محیط‌زیست، فعالیت‌های معدنی و اکتشافی خود را انجام دهند.
جباری ادامه داد: معادن، چالش‌های بسیاری را در گذشته با بحث محیط‌زیست و معدنکاری داشته‌اند. موضوع اصلی، ایجاد شفافیت در مسائل زیست‌محیطی و رابطه آن با معدنکاری است که باید به‌صورت جدی پیگیری شود تا به نتیجه موردنظر برسد. نتیجه آن باید ایجاد راه‌حل پایدار برای طرفین در راستای بهره‌برداری از معادن و مسائل زیست‌محیطی باشد.
مورد دیگر، پرداخت جریمه‌های سنگین تخریب محیط‌زیست و منابع‌طبیعی و همچنین دریافت مبلغی به‌عنوان حقوق دولتی به‌صورت ثابت و سالانه از بهره‌برداران معادن در راستای بازسازی مناطق تخریب‌شده محیط‌زیست در بهره‌برداری از معدن است. لازم به ذکر است که این مبلغ به‌صورت‌کامل به سازمان‌های مربوطه پرداخت نشده است.
نبود شفافیت، سبب تقابل می‌شود
وی گفت: متاسفانه در مواقعی، دیده شده نگاه دولت به معادن، یک نگاه درآمدزایی است که اگر چنین موضوعی ادامهدار باشد، مسائل محیط‌زیست و منابع‌طبیعی نادیده گرفته می‌شود و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به زمین و منابع‌طبیعی وارد خواهد شد. موضوع نبود شفافیت، در بسیاری از مواقع، سبب تقابل میان بهره‌بردار و محیط‌زیست می‌شود که نیازمند هستیم تا چنین امری با جدیت و شفافیت دنبال و اصلاح و قانون مدون تنظیم شود. متاسفانه در این مورد و سایر موارد مشابه، توسعه پایدار و سرمایه‌گذاری در بخش معادن، آسیب بزرگی خواهد دید و سرمایه‌گذاران حاضر به سرمایه‌گذاری نمی‌شوند و در ادامه، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست، آسیب‌های جدی خواهند دید.
وی افزود: موضوع موردبحث دیگر، تدوین قوانین مدون در این حوزه و ایجاد فضای کسب‌وکار مناسب و سرمایه‌گذاری و استفاده از ظرفیت‌های معدنی و ایجاد معدنکاری سبز توسط بهره‌برداران است که باید به‌درستی انجام گیرد. معدنکاران باید معدنکاری سبز را در دستور کار خود قرار دهند تا آسیب به محیط‌زیست کاهش پیدا کند. معدنکاری سبز، نوع مدرنی از الگوی معدنکاری است که به‌طور فراگیر، کارآیی استخراج منابع و اثرات زیست‌محیطی را مدنظر قرار داده و بیشینه‌کردن کارآیی معدنکاری (بازیابی منابع)، کمینه کردن آثار زیست‌محیطی و ایجاد توازن و بهینه‌سازی منافع سرمایه‌گذاری و جامعه را دنبال می‌کند. می‌توان اشاره کرد معدنکاری سبز، مجموعه‌ای از روش‌های علمی و فنی برای کاهش اثرات زیانبار محیط‌زیستی معدنکاری در مراحل اکتشاف، استخراج، فرآوری، بهره‌برداری و رهاسازی معادن متروکه است.
سخن پایانی
شرکت‌های معدنی نقش مهمی در کاهش اثرات زیست‌محیطی و توسعه پایدار دارند. این شرکت‌ها باید مسئولیت اجتماعی خود را در قبال محیط‌زیست به‌درستی انجام دهند و از فناوری‌های جدید برای کاهش اثرات منفی عملیات معدنکاری استفاده کنند. استفاده از سیستم‌های مدیریت محیط‌زیست، ارزیابی زیست‌محیطی و مانیتورینگ دقیق فعالیت‌های معدنی از جمله اقدامات موثری است که شرکت‌ها می‌توانند در راستای حفظ محیط‌زیست انجام دهند.
