بی‌آبی سخت معادن
بیش از ۸۵درصد از مساحت کشور ایران شامل اقلیم فراخشک تا نیمهخشک است، با این‌وجود حدود ۹۲درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی و تنها ۲درصد از آن در بخش صنعت و معدن مصرف می‌شود. سهم بخش معدن از کل منابع آب کشور حدود ۰.۲درصد است، اما با این حال در چند سال‌اخیر شرکت‌های معدنی به سراغ سرمایه‌گذاری در خطوط انتقال آب رفته‌اند تا نیاز خود به آب را تامین کنند. برخی مشکلات مانند کمبود و عدم‌دسترسی به آب سبب کاهش فعالیت یا متوقف‌شدن بسیاری از معادن و صنایع معدنی در کشور شده‌است. هرچند سهم معادن نسبت به کل مصرف منابع آب در کشور، بسیار ناچیز است؛ اما به دلیل واقع‌شدن معادن در مناطق با کمبود آب، دسترسی به آب برای فعالان این بخش به‌راحتی ممکن نیست.
اثر توسعه بخش معدن بر اقتصاد و اشتغال در ایران
بخش معدن یکی از عمده‌‌‌‌‌ترین بخش‌های تامین‌کننده مواد اولیه در کشور است و توسعه این بخش راهگشای بسیاری از معضلات توسعه و رسیدن به خودکفایی صنعتی کشور است. نقش معدن در اقتصاد کشور منحصر به افزایش درآمد ملی و رشد اقتصادی نیست، بلکه این بخش سهم قابل‌توجهی در ایجاد فرصت‌های شغلی و کاهش بیکاری و فقر در کشور دارد. این بخش به واسطه ارتباط با سایر بخش‌ها از جمله صنعت، مسکن، صنایع غذایی و حمل‌ونقل اثر قابل‌توجهی بر گردش مالی و اشتغال‌زایی دارد. از طرفی، معادن کشورمان در بخش‌هایی واقع شده‌اند که اغلب جزو مناطق کم‌برخوردار و محروم هستند. بخش معدن از جمله حوزه‌هایی است که باعث اشتغال پایدار به‌خصوص برای افراد بومی می‌شود، از این‌رو به‌عنوان یکی از عوامل توسعه مناطق محروم و افزایش اشتغال نیز به‌حساب می‌آید. متوسط ضریب اشتغال غیرمستقیم بخش معدن در جهان، ۷ نفر است و در بین حوزه کشاورزی، حوزه آموزش، گردشگری و بانکداری بیشترین اشتغال غیرمستقیم را ایجاد می‌کند.
ضریب اشتغال غیرمستقیم بخش‌های مختلف
تعداد شاغلان مستقیم بخش معدن در دهه‌های گذشته در ایران بیانگر آن است که توسعه معادن و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش سبب افزایش تعداد شاغلان شده‌است. این روند به‌خصوص از سال۱۳۸۴ رشد چشمگیری داشته‌است. با لحاظ‌کردن ضریب اشتغال غیرمستقیم، بیش از هفتصدهزار نفر در بخش معدن در کشور مشغول به فعالیت هستند. این مهم بدون درنظرگرفتن اثر مستقیم و غیرمستقیم اشتغال‌زایی معدن در سایر بخش‌های صنعتی و غیرصنعتی است، زیرا برخی مطالعات تخمین زده‌‌‌‌‌اند که هر شغل در معادن فلزی سبب ایجاد ۲.۸ شغل اضافی و در معادن غیرفلزی سبب ایجاد ۲.۵ شغل غیر اضافی در سایر بخش‌های اقتصاد می‌شود. با توجه به سیاست ملی مبنی‌بر افزایش جمعیت در سال‌های آتی و لزوم ایجاد شغل برای این جمعیت جدید، توجه به بخش معدن می‌تواند نیاز شغلی مورد‌نیاز کشور را مرتفع کند. از طرفی، توجه ویژه به بخش معدن و صنایع معدنی به‌عنوان یک صنعت خودکفا (معدن به‌جای نفت) می‌تواند نقش موثری در رشد اقتصادی کشور داشته‌باشد. درآمدهای حاصل از توسعه بخش معدن سبب پوشش بیش از ۶۰درصد از درآمدهای نفتی کشور خواهد شد، با این‌وجود ایران حدود یک‌درصد از ذخایر معدنی خود را بهره‌‌‌‌‌برداری می‌کند، درحالی‌که میزان جهانی حدود ۵درصد است و در صورتی‌که ایران براساس میزان جهانی از ذخایر معدنی خود بهره‌‌‌‌‌برداری کند، چندبرابر درآمدهای نفتی عاید کشور می‌شود. این موضوع علت‌‌‌‌‌های مختلفی دارد که تامین منابع اولیه مانند آب یکی از آن عوامل است.
مصرف آب در تولید طلا
حدود ۵۲.۷درصد از منابع آب در بخش معدن به استان کرمان و ۱۷.۸درصد به استان یزد اختصاص دارد. حدود ۶۳درصد از مصارف آب، مربوط به بخش معادن فلزی است و حدود ۵۰درصد آن به معادن فلزی آهنی مربوط می‌شود.
بیشترین مصرف آب به تولید فلز طلا و پس از آن فلز مس اختصاص دارد، از این‌رو به‌رغم تخصیص کم منابع آب به بخش معدن، بهره‌‌‌‌‌وری اقتصادی آب در این بخش قابل‌توجه است. آمار مربوط به سال۱۳۹۳ در حوزه اقتصاد آب و بهره‌‌‌‌‌وری حاصل از مصرف آب در بخش معدن نشان‌داده است که به‌طور متوسط حدود ۶۷هزار‌تومان برآورد عایدی مصرف هر مترمکعب آب در این بخش بود. اگر این عدد به‌عنوان یک شاخص درنظر گرفته شود، شرایط مناسبی از نظر میزان مصرف آب در معادن کشور وجود دارد. همچنین در بخش معدن به‌صورت متوسط با مصرف سه مترمکعب آب، برای یک نفر به‌صورت مستقیم و حداقل پنج نفر به‌صورت غیرمستقیم اشتغال ایجاد می‌شود. البته این آمار در معادن مختلف متفاوت است و در برخی معادن با همین مقدار آب برای ۱۵نفر به‌صورت مستقیم و حداقل ۴۵نفر به‌صورت غیرمستقیم شغل ایجاد می‌شود، لذا ظرفیت بخش معدن از نظر بهره‌‌‌‌‌وری و اشتغال‌زایی در مصرف آب نیز قابل‌توجه است. برای حل مشکل تامین آب معادن راهکارهایی از جمله استفاده از آب‌های ژرف، استفاده از فاضلاب تصفیه‌شده در شهرهایی که اطراف معادن و صنایع معدنی قرار دارند، انتقال آب دریا، ایجاد بازارهای آب و کاهش مصرف آب معادن با بهره‌‌‌‌‌گیری از فناوری‌های روز، مطرح‌شده یا در حال بکارگیری است.
مصرف آب در معادن
با توجه به اینکه مناطق شرقی و جنوب‌شرق کشور به‌عنوان قطب‌‌‌‌‌های معدنی محسوب می‌شوند، حیات معادن در این مناطق وابسته به منابع آب است، در نتیجه مدیریت منابع آب برای حفظ وضعیت کنونی تولید و پیشبرد برنامه‌های توسعه‌‌‌‌‌ای کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است. براساس اطلاعات مرکز آمار ایران و مصرف آب اصلاحی در سال۱۳۹۳، حدود ۵۲.۷درصد از کل مصارف آب معادن در استان کرمان و ۱۷.۸درصد در استان یزد است.
حدود ۲۰درصد نیز به ترتیب در هشت استان خراسان‌رضوی، آذربایجان‌شرقی، تهران، اصفهان، فارس، مرکزی، خوزستان و سیستان و بلوچستان مصرف می‌شود. مابقی مصرف آب معادن در ۲۱ استان دیگر مصرف می‌شود.حدود ۶۳درصد از مصارف آب مربوط به بخش معادن فلزی است و حدود ۵۰درصد آن به معادن فلزی آهنی مربوط می‌شود، اما در معادن غیرفلزی ۹۸درصد از مصارف آب به معادن استخراج شن، ماسه و خاک رس اختصاص دارد. در بین مواد معدنی، بیشترین مصرف آب به تولید فلز طلا و پس از آن تولید فلز مس اختصاص دارد. در مقابل، صنعت شن و ماسه و سیمان کمترین میزان مصرف آب را به خود اختصاص داده‌اند. میزان آب مورد‌استفاده برای تولید در بخش معدن در جدول(۱) نشان‌داده شده‌است. البته نباید از نظر دور داشت که صنایع معدنی از معدود صنایعی هستند که در مقایسه با سایر مصارف می‌توانند از آبی باکیفیت پایین‌تر استفاده‌کنند.
راهکارهای تامین آب بخش معدن و صنعت
از جمله نخستین راه‌های تامین آب مصرفی بخش معدن، فعال‌شدن سازمان زمین‌‌‌‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به‌منظور ظرفیت‌‌‌‌‌یابی آب‌های ژرف است. البته درخصوص آب‌های ژرف، اهدافی در نقشه‌راه معدن و صنایع معدنی (۱۴۰۰- ۱۳۹۷) درنظر گرفته‌شده‌است، با این‌وجود معمولا پس از دستیابی به منابع آب جدید، اولویت‌‌‌‌‌بندی مصارف بین بخش‌های کشاورزی و صنعت-معدن فراموش می‌شود. برای استفاده از این منابع آب، باید تمام زوایا سنجیده شده و اولویت‌‌‌‌‌بندی براساس شاخص‌های اشتغال‌زایی، توسعه، بهره‌‌‌‌‌وری و تولید ناخالص ملی درنظر گرفته شود. یکی دیگر از راه‌های تامین آب بخش معدن، استفاده از آب‌های نامتعارف است. این منابع آب شامل آب‌‌‌‌‌هایی است که به‌طور معمول و مرسوم از آنها استفاده نمی‌شود؛ مانند آب‌های شور، لب شور و خاکستری که پساب فاضلاب، آب‌های صنعتی و گوگردی را
دربر می‌گیرد. تاکنون از این منابع آب برای تامین آب برخی معادن در کشور استفاده شده‌است. در ادامه مثال‌هایی در این زمینه آورده شده‌است. استفاده از آب دریا برای کشورهای کم‌‌‌‌‌آبی مانند ایران همواره به‌عنوان یکی از گزینه‌‌‌‌‌های مهم مطرح بوده‌است. این موضوع در کشورهای دیگر مانند کشورهای حوزه خلیج‌‌‌‌‌فارس، ایالات‌متحده امریکا و اسپانیا نیز مدنظر قرار گرفته‌است و انتقال آب دریا به عنوان یک راهکار اساسی و پایدار تامین آب به‌شمار می‌رود.
سخن پایانی
در حال‌حاضر با توجه به اینکه بخش کشاورزی بیشترین میزان مصرف آب در کشور را دارد، قیمت آب در این بخش بسیار ارزان است. این موضوع سبب شده‌است تا صرفه‌جویی آب در این بخش به فراموشی سپرده شود و تلفات آب زیاد باشد، از این‌رو اصلاح قیمت آب باید با در نظرگرفتن مزیت‌های کشور از نظر اقتصادی و تولید شغل در بخش‌های مختلف از جمله معادن و صنایع معدنی انجام شود. این کار سبب رونق بخش معدن و شروع به‌کار واحدهای تعطیل در استان‌های واقع در مناطق خشک و بیابانی می‌شود.
