در فصل گرم امسال، دما به نسبت سال ۲۰۱۶ که به‌عنوان گرم‌ترین تابستان شناخته می‌شد، رکورد بیشتری زد و به‌نقل از BBC، به‌تازگی بخش مطالعات شیمی موسسه «ماکس پلانک» آلمان اعلام کرد منطقه خاورمیانه و شرق مدیترانه به یک نقطه حاد از نظر تغییر اقلیم بدل شده، طوری که میزان رشد دمای میانگین آن در سال‌های اخیر کمابیش 2برابر میانگین جهانی است. براساس این مطالعه، کشورهای این منطقه که شامل بیش از ۴۰۰ میلیون نفر جمعیت هستند، از سال ۱۹۸۱ به بعد، هر دهه ۰.۴۵ درجه سانتیگراد گرم‌تر شده‌اند. میانگین رشد دما در این مدت در جهان در هر دهه ۰.۲۷ درجه بوده است. به‌تازگی دوبی بدترین جایگاه را در میان شهرهای جهان از نظر خطرناک بودن گرمای تابستان کسب کرد، یعنی دمای آن در ۸۹ درصد روزهای فصل گرما خطرناک است. در ماه ژوئن ـ اواخر خرداد ـ هم گرمای شدید جان ۵۷۷ زائر را در مراسم حج تمتع در عربستان‌سعودی گرفت. دمای هوا در شهر مکه در آن دوره از ۵۱ درجه سانتیگراد فراتر رفته بود. تهران هم جزو شهرهایی بود که به‌دلیل گرمای بیش از حد یک روز تعطیل شد و ساعات کار ادارات به اوایل روز منتقل شد. کارشناسان معتقدند؛ در این میزان از گرما می‌توان ردپای تغییرات اقلیمی را پیدا کرد؛ گرمایی که با خود اشعه UV را هم به ارمغان آورده است. صمت در این گزارش به بررسی دلایل گرمای بی‌سابقه در منطقه خاورمیانه و دلایل افزایش اشعه فرابنفش در فصل گرما پرداخته است.

امکان رکوردشکنی وجود گرما

حسین خواجه‌پور، پژوهشگر و استاد دانشگاه شریف در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به اینکه در هفته جاری 2 روز میزان دمای ثبت‌شده جزو اکستریم‌ها یا بیشترین دمای ثبت‌شده بود، اما نمی‌توان به‌طورقطع گفت؛ تغییر اقلیم منجر به وقوع چنین روزهای گرم در کشور می‌شود، چراکه تغییرات اقلیمی تاثیر مستقیمی بر رویدادهای لحظه‌ای آب‌وهوا ندارد و معمولا بر میانگین‌ها اثرگذار است. به‌‎عبارت‌دیگر، آنچه مربوط به تغییرات اقلیمی است، ادامه روند گرما در سال‌های آتی است. به‌عبارت‌روشن‌تر، اگر میزان دمای ثبت‌شده در فصل گرما هر سال رکورد بشکند، تبدیل به یک روند می‌شود که آن روند ناشی از تغییرات اقلیمی است. بنابراین تکرار یک واقعه در یک بازه زمانی کوتاه قابل‌پیش‌بینی نیست و ناشی از تغییرات اقلیمی است.

وی افزود: اکنون باتوجه به اینکه چند سالی می‌شود هر سال گرما بیشتر از سال‌های گذشته خود رخ‌نمایی می‌کند و روزهای گرم خارج از انتظاری را تجربه می‌کنیم، می‌توانیم بگوییم تغییرات اقلیمی روند افزایش دما در دوره گرم سال را بی‌نظم کرده است و همین بی‌نظمی قدرت انسان را در پیش‌بینی می‌کاهد. امروز افزایش دما تبدیل به یک ترند بلندمدت شده که تغییرات اقلیمی، یکی از اصلی‌ترین دلایل وقوع این ترند است.

نظم جوی به‌هم خورده است

خواجه‌پور گفت: یکی از اثرات تغییرات اقلیمی در اقلیم هر مکانی، بر هم زدن توالی منظم جوی است، یعنی سال به سال باید منتظر رویدادهایی باشیم که تقریبا غیرقابل‌پیش‌بینی هستند. به‌عبارت‌روشن‌تر، تغییر اقلیم منجر به افزایش تعداد پدیده‌های حدی (نظیر ثبت بیشترین و کمترین دما در یک بازه زمانی طولانی) و بی‌نظم شدن آن می‌شود، همچنین منجر به شدت گرفتن بیش از اندازه این پدیده‌ها می‌شود. برای مثال در روزهایی از سال که انتظار بارندگی نداشتیم، اما میزان آن در بیشتر نقاط کشور خارج از حد انتظار بود. همچنین ورود موج حرارتی در زمانی که اصلا انتظار نمی‌رفت هم، دیگر مثالی است که در صورت تکرار و ایجاد یک روند منظم می‌توان آن را به تغییرات اقلیمی نسبت داد.

به‌گفته این پژوهشگر، اگر تنها چنین رویدادهایی یک‌بار رخ می‌دادند، عوامل دیگری از جمله شاخص‌های محلی اقلیم تاثیرگذار بودند؛ اما از آنجایی که چند سالی می‌شود روندهای بی‌نظمی تکرار شده‌اند، بنابراین باید گفت سال به سال با روی دیگر و البته مخاطره‌آمیز تغییرات اقلیمی مواجه خواهیم شد.

میزان اشعه UV در تهران همواره بالا است

وی در ادامه بااشاره به افزایش امواج UV که اخباری مبنی بر افزایش شدت تابش آن در تهران منتشر شد، گفت: فرابنفش (Ultraviolet|UV) قسمتی از طیف الکترومغناطیسی بین نورمرئی و پرتو ایکس است که طول‌موجی بین ۱۰ تا ۴۰۰ نانومتر دارد و چشم انسان قادر به دیدن آن نیست. این اشعه 2 منبع مصنوعی و طبیعی دارد که خورشید، مهم‌ترین منبع طبیعی آن است. شدت این اشعه یا شاخص UV همواره در فصل گرما به اوج خود می‌رسد و متناسب با فعالیت‌های خورشیدی کم و زیاد می‌شود. به‌عبارت واضح‌تر، ممکن است در مواقعی از سال به‌دلیل فعالیت‌های خورشیدی، امواجی روانه فضای کیهانی شود که این امواج روی میزان اشعه فرابنفش رسیده به زمین هم تاثیر داشته باشد. موضوع مهم این است که همواره میان شدت گرما و اشعه UV یک همبستگی مشاهده می‌شود، بنابراین هرچقدر هوا گرم‌تر باشد، احتمال شدت این اشعه هم بیشتر می‌شود، اما به‌طورخاص در چند روز گذشته که دما در بالاترین میزان خود به نسبت روزهای مشابه سالاها گذشته رسید، اشعه فرابنفش تا حدی افزایش یافت، اما این افزایش یک‌باره نبوده است، بنابراین همواره توصیه می‌شود که در روزهای گرم که امکان تابش فرابنفش زیاد است، به‌ویژه در شهری نظیر تهران، شهروندان در ساعات اوج تابش، کمتر در معرض تابش نور آفتاب قرار بگیرند.

وی افزود: براساس بررسی‌های انجام‌شده، شدت اشعه فرابنفش در تمام طول روز شاخص یکسانی ندارد و تنها در برخی از ساعات روز به اوج می‌رسد که ممکن است خطرناک باشد.

روایتی از ناهماهنگی‌های طبیعت

در ادامه قاسم عزیزی، اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه تهران درباره اهمیت پذیرش تغییرات اقلیمی با هدف کاهش آسیب‌های محیطی به صمت گفت: مهم‌ترین هدف تغییرات اقلیمی، ایجاد بی‌نظمی‌های جوی است. معمولا این بی‌نظمی‌ها در دل فصول و در زمانی رخ می‌دهند که انتظارش را نداریم. برای مثال میزان محسوس افت دما در فصل گرم سال یا بارندگی خارج از نرمال بسیاری از مناطق کشور، نشانه‌های بارزی از گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی در کشور بودند. گفتنی است، این بی‌نظمی پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آتی بیشتر هم بشود.

عزیزی ضمن تشریح شرایط تغییرات اقلیمی در یک منطقه جغرافیایی گفت: بی‌شک یکی از تاثیرات هجوم تغییرات اقلیمی در یک منطقه تعدد اکستریم‌ها یا فرین‌های اقلیمی است. اکستریم به بیشترین یا کمترین دمای ثبت‌شده می‌گویند. حال اگر در یک سال دمای بیشتر یا کمتر از دمای ثبت‌شده در سال‌های گذشته رخ دهد، می‌گوییم تعدد فرین و اکستریم رخ داده است. به‌عبارت روشن‌تر یعنی میزان درجه دما به بیشتر یا کمتر از حد ثبت‌شده می‌رسد؛ همچنین امواج گرمایی و سرمایی در یک منطقه افزایش نامتوازنی دارند و تمامی این موارد، نشانه هجوم تغییرات اقلیمی در یک منطقه جغرافیایی هستند. امسال هم شاهد چنین وضعیتی بودیم، چراکه در ماه تیر بارندگی‌های شدیدی به‌ویژه در مناطق شمالی و شمال‌غربی کشور و حتی تهران رخ داد.

به‌گفته این استاد دانشگاه، واقعیتی به نام تغییرات اقلیمی، موضوعی است که هم مردم و هم مسئولان باید بپذیرند. به‌عبارت دیگر، رفتارهای اقلیمی در حال تغییر است و هر تغییر خود ماهیتی دارد که باید با آن سازگار شویم. چنین وضعیتی در مناطق دیگری از جهان نظیر اسکاندیناوی رخ داده است؛ چند سالی می‌شود این منطقه که همیشه به‌عنوان یکی از سردترین نقاط کره زمین شناخته می‌شده است، با افزایش محسوس دما مواجه شده و همین امر شرایط زیستی معمول را به‌هم زده است.

وی افزود: به‌طورکلی تغییرات اقلیمی موجب بی‌نظمی‌های آب‌وهوایی می‌شود که پیامدهای خودش را هم دارد. حال اگر این تغییرات باعث شود که در تابستان روزهایی خنک را سپری کنیم یا در زمستان روزهای گرم‌تری را داشته باشیم، خود مسبب بروز پیامدهایی است که در نهایت آسیب‌زننده است.

این اقلیم‌شناس با تاکید بر اینکه چند سالی می‌شود تاثیرات تغییر اقلیم در بازه‌های زمانی کوتاه‌تری رخ داده، گفت: فراوانی روزهای غیرمعمول در فصول مختلف سال بیشتر شده است. پیش از این انتظار می‌رفت که هر ۱۰ سال یک‌بار، شاهد چنین وقایعی باشیم، اما چند سالی می‌شود که به‌طورمکرر شاهد بروز بی‌نظمی‌های زیادی در شرایط آب‌وهوای کشور هستیم، بنابراین باید به این موضوع توجه کنیم که از این به بعد در هر فصلی از سال ممکن است با روزهای غیرمنتظره مواجه شویم و شاهد بروز ناهماهنگی‌های اقلیمی باشیم.

ناهنجاری، ماهیت این روزهای جو

وی افزود: در روزهای باقیمانده تابستان، گرمای شدیدی را شاهد خواهیم بود و باید آمادگی لازم را در مواجهه با آن داشته باشیم. به چنین وضعیتی ناهنجاری می‌گویند که ممکن است مثبت یا منفی باشد؛ ناهنجاری مثبت یعنی ثبت فرین‌هایی بالاتر از حد انتظار و ناهنجاری منفی به‌معنای وقوع دمای پایین‌تر از فرین‌ها است. چنین روندی شرایط را برای وقوع ناهنجاری‌ها بیشتر و همین امر شرایط را برای سازگاری نیز سخت‌تر می‌کند.

عزیزی گفت: این موارد نوساناتی است که حول میانگین اتفاق می‌افتد؛ اما مسئله مهم دیگر این است که باید به این مشکلات به‌صورت فرآیندی نگاه کنیم نه رخدادی. باتوجه به اینکه تغییرات اقلیمی از چند دهه پیش آغاز شده است و ادامه دارد، می‌توانیم آن را به‌عنوان یک رخداد در نظر بگیریم، در حالی که فرآیندی است که ادامه پیدا می‌کند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: به‌عبارت روشن‌تر از یک نقطه آغاز شده است و به نقطه‌ای که نمی‌دانیم کجاست، ختم می‌شود. این فرآیند را باید بپذیریم تا به سازگاری و آمادگی بیشتری برسیم؛ به‌عبارت روشن‌تر پذیرش، شرط سازگاری موثر است.

عزیزی گفت: سازگاری موضوعی نیست که فقط بتوان آن را با تغییرات اقلیمی تعریف کرد. اصل مفهوم سازگاری آمیخته با اقلیم است. حال وقتی تغییرات اقلیمی بر یک منطقه جغرافیایی هجوم می‌آورد، مفهوم سازگاری پررنگ‌تر می‌شود یا ابعاد وسیع‌تری پیدا می‌کند، به‌همین‌دلیل ضرورت دارد که بیشتر به آن توجه کنیم.

سخن پایانی

به‌نظر می‌رسد زمین دیگر در مسیر غیرقابل‌سکونت شدن برای انسان‌ها قرار گرفته است. در چند سال گذشته به‌ویژه بعد از انقلاب صنعتی، تغییر و تحولات زیادی در چرخه طبیعی زمین رخ داده است. در زمان‌های نه‌چندان دور، زمستان‌ها پربرف، پاییز پرباران، بهار هوا ملایم و همراه با غرش‌های گاه و بی‌گاه آسمان و تابستان گرم اما نه طاقت‌فرسا بود، اما امروز تمام این روال تغییر کرده است؛ گویی فصل‌ها جابه‌جا شده‌اند و دیگر از آن برف‌های سنگین زمستانی خبری نیست، به‌نظر می‌رسد تابستان‌ها هوا بیش از پیش گرم می‌شود، طوری که احساس می‌کنی همه‌چیز در حال ذوب شدن است.