باوجود تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی، تعامل پنهان اما هوشمندانه میان دو کشور جریان دارد؛ تعاملی که اگرچه در قالب رسمی گسترده نیست، اما گفت‌وگوهای اقتصادی میان نهادهای خصوصی و اتاق‌های بازرگانی دو کشور ادامه دارد.

پرسش کلیدی آن است که آیا ژاپن، با سیاست محافظه‌کارانه خود در برابر تصمیمات واشنگتن، می‌تواند معادله همکاری اقتصادی با ایران را در قالبی تازه احیا کند؟ نشانه‌ها از تمایل به همکاری در حوزه فناوری تا انرژی‌های نو، حاکی از شکل‌گیری یک مسیر تدریجی، اما پایدار است.

مشتریان اصلی ژاپن

تجارت خارجی ژاپن مبتنی بر کیفیت، فناوری پیشرفته و وابستگی متقابل با اقتصادهای عظیم آسیایی است. مشتریان اصلی این کشور شامل قدرت‌های صنعتی شرق آسیا و اقتصادهای بزرگ امریکایی هستند که قطعات، ماشین‌آلات، تجهیزات الکترونیک و خودروهای ژاپنی را طلب می‌کنند. فی‌نفسه، ژاپن نه‌تنها صادرکننده کالا، بلکه صادرکننده استاندارد صنعتی است؛ بسیاری از شرکت‌های جهانی، از کره تا کشورهای جنوب‌شرق، در زنجیره تامین ژاپنی تعریف می‌شوند.

در سوی واردات، ژاپن به‌دلیل محدودیت منابع‌طبیعی، نیازمند واردات پایدار انرژی، مواد معدنی و محصولات کشاورزی است؛ به‌همین دلیل سیاست تجاری آن بر تضمین دسترسی امن به منابع جهانی بنا شده است.

توکیو همواره در الگوی واردات خود، ریسک تحریم و ناامنی ژئوپلتیک را در نظر می‌گیرد. همین نکته باعث شده است تا نوع تعامل تجاری با ایران نه مستقیم، بلکه در قالب همکاری‌های تکنیکی و سرمایه‌گذاری غیرنفتی دنبال شود. ژاپن، در واقع، با منطق امن‌سازی تجارت عمل می‌کند؛ تا زمانی که مسیر پرداخت و بیمه بین‌المللی قابل‌پیش‌بینی باشد، تعامل اقتصادی قابل‌افزایش خواهد بود.

از این منظر، ایران برای ژاپن صرفا تولیدکننده نیست، بلکه شریک بالقوه در ثبات منطقه انرژی و مسیرهای نوین ترانزیت به اوراسیا است؛ موضوعی که با اوج‌گیری همکاری‌های اوراسیایی اهمیت دوچندان یافته است.

ایران و ژاپن

اگرچه تحریم‌ها، تعامل مستقیم میان تهران و توکیو را محدود کرده‌اند، اما روابط دو کشور قطع نشده است؛ بلکه مسیرها، تغییر ماهیت داده‌اند. در سال‌های اخیر، شرکت‌های ژاپنی در حوزه پژوهش‌های انرژی پاک، پتروشیمی و حتی صنایع خورشیدی، به‌شکل هدفمند و محترمانه در ارتباط غیررسمی با طرف‌های ایرانی باقی مانده‌اند. ژاپن سیاستی دارد که آن را دیپلماسی سکوت فعال می‌نامند؛ رویکردی که اجازه می‌دهد توکیو بدون ورود به جدال سیاسی، روابط فنی و صنعتی را حفظ کند. به‌همین‌دلیل، تماس‌های تخصصی در سطح اتاق بازرگانی و موسسات فناوری دو کشور ادامه دارد، هرچند نه در سطح رسانه‌ای.  

در این حالت، ایران با معرفی خود به‌عنوان مرکز داده منطقه و بازار نوظهور فناوری پاک می‌تواند مسیر جدیدی برای همکاری با ژاپن تعریف کند. حوزه‌هایی مانند تصفیه نفت سبک، انرژی سبز و زیرساخت‌های داده‌ای از جمله نقاط تقاطع منافع دو کشور هستند.  

به‌باور تحلیلگران داخلی، اگر سیاست صنعتی ایران به‌سمت «تجارت بدون ریسک بانکی» حرکت کند؛ برای مثال در قالب تبادل فناوری و سرمایه‌گذاری مشترک روابط اقتصادی با ژاپن حتی بدون بازگشت فوری به وضعیت پیش از تحریم‌ها نیز قابل‌گسترش خواهد بود. 

در واقع، ژاپن در محیط جهانی کنونی به‌دنبال شرکایی است که ثبات داخلی، ظرفیت انسانی بالا و موقعیت ژئوپلتیک در مسیرهای راهبردی داشته باشند؛   3 عنصری که ایران از آن برخوردار است و همین امر، مزیت بالقوه‌ای برای احیای همکاری‌ها به‌شمار می‌رود.

گسترش همکاری‌های تجاری ایران و ژاپن با تکیه بر حوزه سلامت و صنایع غذایی

صمد حسن‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در نشست با تسو کادا تاماکی، سفیر ژاپن در تهران از آمادگی اتاق ایران برای تقویت سطح مناسبات در همه حوزه‌ها با ژاپن خبر داد و گفت: تحریم‌ها، محدودیت‌هایی برای کشورها در ارتباط با ایران ایجاد کرده است؛ اما باتوجه به سوابق همکاری بین ایران و ژاپن، دو کشور می‌توانند در تداوم همکاری‌ها، روی حوزه‌هایی که خارج از تحریم‌هاست، متمرکز شوند.

حسن‌زاده با بیان این مطلب که چون ژاپن روی موضوعات سلامت‌محور و سالم‌سازی محیط‌زیست فعالیت‌ها و تجربیات خوبی دارد، همکاری در این بخش‌ها را پیشنهاد داد و گفت: دارو، ساخت بیمارستان و صنعت غذا موضوعات خوبی برای همکاری بین ایران و ژاپن هستند. اتاق ایران برنامه مطالعاتی را انجام داده است و با استناد به نتیجه این مطالعات، می‌توان روی عمق بخشیدن به روابط دو کشور فکر کنیم.

رئیس اتاق ایران، سرمایه‌گذاری مشترک و صادرات در بخش صنعت غذا، آبزیان و محصولات کشاورزی را موردتوجه قرار داد و گفت: ایران از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فرش‌های اصیل و ارزشمند دنیاست که به‌دست هنرمندان ایرانی بافته شده و در تاروپود آنها از پشم، ابریشم و رنگ‌های خاص استفاده می‌شود که مقاوم و ماندگار هستند. البته چند سالی است که پاکستان، ترکیه و هندوستان فرش‌هایی را به نام فرش ایرانی تولید می‌کنند؛ اما اصالت فرش ایرانی را ندارند. پس علاقه‌مندیم در این کسب‌وکار با ژاپن همکاری کنیم.

استفاده از خودروهای ژاپنی و علاقه مردم ایران به صنعت خودرو ژاپن، نکته دیگری بود که توسط رئیس اتاق ایران موردتوجه قرار گرفت. به‌اعتقاد او، ایران و ژاپن می‌توانند در حوزه تامین قطعات این خودروها که در حال‌ حاضر از کشورهای دیگر و به اسم قطعه ژاپنی وارد ایران می‌شود، با یکدیگر همکاری کنند.

حسن‌زاده با تاکید بر اینکه ایران در بخش کشاورزی به فناوری‌های جدید نیاز دارد، به پیشرفت‌های کشور در کشت گلخانه‌ای اشاره کرد و در عین حال که همکاری مشترک در بخش کشاورزی را پیشنهاد داد، درباره نیاز ایران به تجهیزات و قطعات پزشکی تولید ژاپن و اعتمادی که مردم ایران نسبت به تولیدات ژاپنی دارند، صحبت کرد.

حسن‌زاده در انتها از برنامه‌ریزی ایران برای لایروبی اروندرود در استان خوزستان حدفاصل ایران و عراق سخن گفت و همکاری شرکت‌های ژاپنی در این بخش را پیشنهاد داد.

استقبال ژاپن از حضور مهندسان ایرانی

تسو کادا تاماکی، سفیر ژاپن در تهران در واکنش به آنچه گفته شد، تصریح کرد: برگزاری این نشست با فاصله اندک از فعال شدن مکانیزم ماشه، نشانه خوبی است.

او در ابتدای سخنان خود به تغییر نخست‌وزیر، وزیر امور خارجه و وزیر اقتصاد ژاپن اشاره کرد و افزود: این تغییرات بسیار مهم است. وزیر امور خارجه جدید به ایران سفر داشته و درک بالایی از ایران و خاورمیانه دارد. از طرفی وزیر اقتصاد جدید ژاپن هم در حوزه مذاکرات، توانمند است. همچنین رئیس انجمن پارلمانی دوستی ژاپن و ایران هم سفرهایی به ایران داشته و نسبت به تعمیق روابط ایران و ژاپن علاقه‌مند است. بنابراین معتقدم، مسئولان ژاپن همگی افرادی با توانمندی‌های بالا هستند و تیم مستقر ژاپنی در ایران نیز در تجارت بین دو کشور، ضمن تجربه، ایده‌های متنوع و خوبی دارند.

سفیر ژاپن در تهران به بخش اقتصادی سفارت ژاپن که طرحی کوتاه‌مدت برای همکاری بین دو کشور تدوین کرده است، اشاره و تاکید کرد: ژاپن نسبت به همکاری با ایران روی حوزه‌های غیرتحریمی علاقه‌مند است و می‌توانیم علاوه بر آنها روی تکنولوژی و منابع انسانی نیز متمرکز شده و سطح روابط را در این دو بخش گسترش دهیم. از طرفی می‌دانیم که ایران در بخش آموزش نیروی انسانی و فناوری‌های جدید نانوتکنولوژی و هوش مصنوعی بهترین نتایج را در منطقه داشته که ارزشمند است.

تسو کادا تاماکی مهم‌ترین نکته در کسب‌وکار را حل مشکلات مردم بدون استفاده از مالیاتی که پرداخت می‌کنند، دانست و افزود: درخواست داریم مهندسان در حوزه فناوری‌های نو ایرانی به ژاپن بیایند. زمینه‌های خوبی برای حضور و فعالیت این افراد در ژاپن وجود دارد.

سخن پایانی

چشم‌انداز تجارت میان ایران و ژاپن را باید با واقع‌گرایی تحلیل کرد، نه با امید مطلق یا بدبینی سیاسی. ژاپن نه‌تنها به‌دلیل فشارهای بین‌المللی، بلکه به‌علت نگرانی از توازن منطقه‌ای، رویکردی حساب‌شده در برابر تهران دارد. اما تجربه همکاری‌های گذشته نشان داده است که هرگاه مسیر تعامل برپایه منافع متقابل و غیرنفتی بنا شود، فضای اعتماد میان دو کشور تقویت می‌شود.

در جهان پسافسیلی که ارزش فناوری، انرژی‌های پاک و داده‌های صنعتی بیش از نفت است، ایران توان آن را دارد که خود را از صادرکننده انرژی خام، به شریک فناوری در آسیا تبدیل کند؛ تحولی که ژاپن از آن استقبال خواهد کرد.

طرح‌های بلندمدت ایران در هوش‌مصنوعی، انرژی خورشیدی و حمل‌ونقل پاک، بستری تازه برای همکاری با شرکت‌های ژاپنی است؛ البته مشروط به آنکه سیاست داخلی و بانکی کشور مسیر تعامل مستقیم را باز کند. در نهایت، روابط ایران و ژاپن، برخلاف فضای سرد سیاسی، در لایه‌های اقتصادی، فرهنگی و تکنولوژیک در حال نفس‌کشیدن آرام است. این نفس آرام، اگر با برنامه‌ریزی واقع‌گرایانه و حمایت بخش خصوصی همراه شود، می‌تواند به ارتباطی پایدار و امن بدل گردد؛ ارتباطی که شاید نه پرصدای رسانه‌ای، اما عمیق و موثر باشد، چنان‌که در منطق تجارت ژاپنی، ثبات آرام موثرتر از شعارهای بلند است.