امارات، سرزمین خبرگان هوش‌مصنوعی
پیش‌بینی می‌شود افزایش ارزش ستاده مبتنی بر هوش‌مصنوعی در بخش‌های گوناگون صنعتی این کشور به تفکیک، خدمات مالی ۱۰۳، معدن ۸۶، ساخت‌وساز ۳۹، خرده‌فروشی ۳۹، لجستیک ۱۹، ساخت ۱۸، فناوری اطلاعات و ارتباطات ۱۴، خدمات دولتی ۱۳، انرژی ۵، گردشگری ۳ و کشاورزی ۲ میلیارد درهم محقق شود و تا ۳۳۵ میلیارد درهم امارات (معادل ۹۱ میلیارد دلار) رشد ستاده کلی امارات مبتنی بر هوش‌مصنوعی را رقم بزند. باتوجه به رشد جهش‌گونه این کشور در توسعه کاربردهای هوش‌مصنوعی، صمت در این گزارش به بررسی سیاست‌های توسعه هوش‌مصنوعی و درس‌هایی که ایران می‌تواند از این سیاست‌ها بیاموزد، پرداخته است.
امارات‌متحده‌عربی به‌لحاظ وضعیت شاخص هوش‌مصنوعی در سال ۲۰۲۳ در رتبه اول جهان عرب و رتبه ۲۸ جهانی قرار گرفته و این کشور براساس محورهای فرعی این شاخص، رتبه چهارم را در استاندارد زیرساخت به خود اختصاص داده است، همچنین به‌لحاظ استراتژی‌های دولتی که از فناوری پشتیبانی می‌کنند، به رتبه ۲۴ جهان دست یافته است. از این‌رو، دولت درصدد بوده با تدوین «راهبرد ملی هوش‌مصنوعی» از کشوری با آمادگی بالا برای هوش‌مصنوعی به کشوری پیشگام و برتر در حوزه هوش‌مصنوعی ارتقا یابد. کارشناسان معتقدند برمبنای این راهبرد ملی، تا سال ۲۰۳۱ امارات به یکی از کشورهای پیشرو در هوش‌مصنوعی تبدیل می‌شود و در راستای همسویی با برنامه کلان این کشور تا ۲۰۷۱، امکان ایجاد فرصت‌های اقتصادی، آموزشی و اجتماعی جدید برای شهروندان، دولت و کسب‌وکارها فراهم خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود افزایش ارزش ستاده مبتنی بر هوش‌مصنوعی در بخش‌های گوناگون صنعتی این کشور به تفکیک، خدمات مالی ۱۰۳، معدن ۸۶، ساخت‌وساز ۳۹، خرده‌فروشی ۳۹، لجستیک ۱۹، ساخت ۱۸، فناوری اطلاعات و ارتباطات ۱۴، خدمات دولتی ۱۳، انرژی ۵، گردشگری ۳ و کشاورزی ۲ میلیارد درهم محقق شود و تا ۳۳۵ میلیارد درهم امارات (معادل ۹۱ میلیارد دلار) رشد ستاده کلی امارات مبتنی بر هوش‌مصنوعی را رقم بزند. باتوجه به رشد جهش‌گونه این کشور در توسعه کاربردهای هوش‌مصنوعی، صمت در این گزارش به بررسی سیاست‌های توسعه هوش‌مصنوعی و درس‌هایی که ایران می‌تواند از این سیاست‌ها بیاموزد، پرداخته است.
رسوخ هوش‌مصنوعی در تمام بخش‌های اقتصادی
فائزه هدایت نظری ـ استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی: در برنامه ملی امارات‌متحده‌عربی، بخش انرژی، حمل‌ونقل و لجستیک، مراقبت‌های سلامت و بهداشتی، گردشگری و امنیت سایبری به‌عنوان بخش‌های اقتصادی مهم دارای اولویت برای بکارگیری هوش‌مصنوعی معرفی شده‌اند و تا پایان دوره زمانی این برنامه ملی در سال ۲۰۳۱، کاربرد هوش‌مصنوعی به تمام بخش‌های اقتصادی این کشور تسری خواهد یافت. برنامه راهبرد ملی هوش‌مصنوعی امارات ۳ حوزه اصلی (همراه با ۸ راهبرد اساسی) را هدف‌گذاری کرده که به اختصار معرفی شده‌اند.
راهبردهای بنیادین عبارتند از: در این حوزه ۴ راهبرد اساسی مطرح شده‌اند که راهبرد بهره‌برداری از پژوهش‌های جهانی و پیشرو برای کاربرد در صنایع اولویت‌دار از جمله آنهاست. این راهبرد به ایجاد و خلق دانش گسترده‌تر مربوط می‌شود که شامل تحقیق و توسعه تجاری، افزایش سرمایه‌گذاری و مشوق‌دهی به تحقیق و توسعه دانشگاهیان کلاس جهانی به کار و فعالیت در امارات است.
راه‌اندازی موسسه ملی هوش‌مصنوعی مجازی
امارات در پی آن است که یک «موسسه ملی هوش‌مصنوعی مجازی» با همکاری شرکای ذی‌نفع راه‌اندازی کند و از آن برای گرد هم آوردن بهترین متخصصان محلی و جهانی در منطقه برای همکاری و تجاری‌سازی بیشتر هوش‌مصنوعی در صنایع اولویت‌دار کمک بگیرد. راهبرد دیگر این حوزه، ارائه داده‌ها و زیرساخت‌های پشتیبانی ضروری برای هوش‌مصنوعی است. امارات به‌دنبال ایجاد برنامه اشتراک و استانداردسازی داده برای هوش‌مصنوعی است که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت داده‌های هوش‌مصنوعی، انجام کارآمد این کار را آسان‌تر می‌کند. همچنین، تضمین حاکمیت قوی و مقررات کارآمد، راهبرد دیگری است که طی آن شورای هوش‌مصنوعی و بلاک‌چین علاوه بر نظارت بر پیشبرد راهبرد ملی هوش‌مصنوعی در امارات، بررسی و نظارت بر موضوعاتی مانند مدیریت داده، اخلاق و امنیت سایبری را برعهده خواهد داشت و خطرات و ریسک‌های جهانی ناشی از بکارگیری هوش‌مصنوعی در جهان را رصد خواهد کرد.
برگزاری دوره‌های آموزشی رایگان
علاوه بر معرفی این شورا، امارات با نهادسازی فرادولتی برای هوش‌مصنوعی، به ارائه مکانیسمی برای بهبود درک موضوع هوش‌مصنوعی و تاثیر آن بر جامعه، گام‌های مهمی برداشته است. جذب و آموزش استعدادها برای مشاغل آینده چهارمین مورد از راهبردهای بنیادین هوش‌مصنوعی است که برای اکثریت جامعه امارات، توسعه مهارت‌های دیجیتال و درک هوش‌مصنوعی (حداقل در سطح پایه) را مدنظر دارد تا در اقتصادی که با فناوری‌های نوظهور سروکار دارد، تصمیمات بهتری اتخاذ کنند،بنابراین دوره‌های رایگان بسیاری برای ساکنان این کشور برای افزایش آگاهی و درک فناوری هوش‌مصنوعی مستمر برگزار می‌شود. دوره‌های آموزشی زیادی نیز برای کارکنان دولت در حال برگزاری است تا بتوانند به خبرگان هوش‌مصنوعی تبدیل شوند. از سوی دیگر، ارتقای مهارت نیروی کار حرفه‌ای فعلی و فعال در امارات شامل آموزش‌های تخصصی، برگزاری تورهای تحصیلی خارج از کشور است تا بتوانند سطح مهارت‌های تخصصی نیروی انسانی را در این زمینه ارتقا دهند.
راه‌اندازی شبکه‌ای از پژوهشگران هوش‌مصنوعی
از دیگر راهبردها، راهبردهای فعالیتی است که شامل ۳ راهبرد اصلی است. راهبرد افزایش قدرت رقابت‌پذیری دارایی‌ها در بخش‌های دارای اولویت تمرکز یافته است تا با کمک دولت به صنایع برای توسعه هوش‌مصنوعی در جایی‌که مزیت رقابتی وجود دارد، تشویق شرکت‌های هوش‌مصنوعی جهانی برای استقرار در امارات محقق شود، همچنین اعطای مشوق به شرکت‌های محلی برای ارتباط جهانی و در نهایت پشتیبانی از کسب‌وکارها با ارائه مشاوره‌های عمومی و تخصصی، تسهیل شود. براساس راهبرد دیگر یعنی ایجاد یک اکوسیستم مثمر برای هوش‌مصنوعی، مجموعه‌ای از اقدامات نظیر تخصیص بودجه، ارتقای سطح دانش کشور و پشتیبانی برای توسعه اکوسیستم هوش‌مصنوعی داخلی کشور امارات حیاتی دانسته شده است. همچنین این امر با دسترسی بهتر به زیرساخت‌های حوزه داده‌های محلی و تامین مالی برای پروژه‌هایی شروع می‌شود که با بهره‌برداری از فرصت‌های موجود به خلق کسب‌وکارهای جدید منجر شود. به‌منظور تحقق این راهبرد، امارات در نظر دارد شبکه‌ای از پژوهشگران محلی و بین‌المللی هوش‌مصنوعی راه‌اندازی کند تا سیاست‌گذاران و خبرگان صنعت محلی و جهانی با یکدیگر مرتبط شوند و حتی براساس تحقیقات این گروه برای پروژه‌های کاربردی در امارات در حوزه هوش‌مصنوعی تامین مالی شود.
راهبرد دیگر، عملکرد این برنامه پذیرش هوش‌مصنوعی در ارائه خدمات به مشتریان (به‌ویژه در بخش دولتی) است. این راهبرد در پی آن است که بتواند ضرورت کاربرد و مزایای بکارگیری هوش‌مصنوعی در زندگی روزمره را به مردم امارات معرفی کند. همچنین براساس این راهبرد، دولت در پی آن است که خدمات دولتی به مشتریان را از طریق افزایش راحتی و کاهش خطاها و زمان صرف‌شده در فرآیندهای دولتی تسریع و بهبود بخشد.
برندسازی و ایجاد اعتبار
در حوزه راهبردهای راهبری هوش‌مصنوعی، این برنامه راهبرد، ایجاد وجهه معتبر برای امارات به‌عنوان مقصد هوش‌مصنوعی جهان را مطرح کرده است. برای تحقق این مهم، امارات باید بتواند با سایر مقاصد جهانی که در تلاش برای جذب نیروی کار مستعد و رشد سرمایه‌گذاری هستند، رقابت کند. دستیابی به این هدف، نیازمند «برندسازی» و ایجاد وجهه معتبر است که امارات را به‌عنوان یک مبتکر و نوآور جسور در جهان متمایز و در اذهان تثبیت می‌کند. همچنین امارات درصدد است تا برند هوش‌مصنوعی کشور خود را با نام یو ای آی به جهان معرفی کند و با برگزاری و میزبانی انواع کنفرانس‌ها و انجمن‌های بین‌المللی به مرکز اصلی جغرافیایی برای حضور کارآفرینان و خبرگان هوش‌مصنوعی جهان بدل شود.
چه درس‌هایی از امارات بگیریم؟
آنچه براساس یافته‌های برنامه راهبرد ملی هوش‌مصنوعی امارات، مهم‌ترین مضامین و توصیه‌های کلیدی قابل‌احصا درباره سیاست هوش‌مصنوعی برای ایران به‌اختصار در ۳ محور اصلی بیان می‌شود، در گام نخست تمرکز بر راهبردهای بنیادین، مهم است. توسعه سریع زیرساخت‌های بنیادین اقتصاد دیجیتال مانند دسترسی گسترده به اینترنت پهن‌باند، پرسرعت و با کیفیت بالا و تجهیز انواع زیرساخت‌های ضروری ذخیره و پردازش داده به‌همراه تقویت مراکز تحقیق و توسعه، شبکه‌های دانشی داخلی و خارجی و تمرکز بر توسعه انواع مهارت‌های دیجیتال نیروی انسانی امری ضروری است. بدیهی است در طرف تقاضای اقتصاد دیجیتال، پذیرش هوش‌مصنوعی در بین افراد و کسب‌وکارها مهم و حیاتی است و آمادگی افراد، کسب‌وکارها و دولت برای پذیرش و انطباق با ضرورت‌های تحول دیجیتال امری بسیار مهم تلقی می‌شود. این مهم با تعهد کامل به اجرای انواع آموزش‌های رایگان و سراسری برای عموم مردم و کسب‌وکارهای فعال در انواع صنایع کشور محقق می‌شود.
اصل نگهداشت نیروی انسانی
همچنین درک عمیق پذیرش اقتصاد دیجیتال و تجاری کردن هوش‌مصنوعی باید بیش از پیش، پیگیری و تسریع شود تا موهبت‌های حاصل از پیاده‌سازی آن در خدمات عمومی و خصوصی کشور متجلی شود. باید در نظر داشت اهمیت حفظ و نگهداشت نیروی انسانی در این حوزه مسئله‌ای غیرقابل‌چشم‌پوشی است و برای برخورد با مسائلی نظیر تامین رفاه و اموراجتماعی این نیروها و مقابله با خروج نیروهای متخصص و حرفه‌ای از کشور به‌دلیل رشد جذب در کشورهای رقیب منطقه‌ای و بین‌المللی نظیر امارات که برای برخورداری از چنین نیروهای مستعد و توانمندی برنامه راهبردی و اقدامات اجرایی تدارک دیده‌اند نیز، برنامه‌ریزی و چاره‌اندیشی لازم تسریع شود.
در سال‌های پیشرو، علاوه بر تمرکز بر راهبردهای بنیادین هوش‌مصنوعی، اکوسیستم اقتصاد دیجیتال و تدوین برنامه‌های سیاستی تخصصی ناظر بر کاربرد فناوری‌های نوظهور نظیر برنامه راهبردی هوش‌مصنوعی ضروری است. از این‌رو در «سند شورای‌عالی فضای مجازی کشور» در ذیل اقدامات کلان به «طراحی نظام بکارگیری فناوری‌های نوین فضای مجازی از قبیل هوش‌مصنوعی، زنجیره بلوکی، پردازش کوانتومی و علوم داده» اشاره شده است و همچنین، در لایحه برنامه هفتم پیشرفت کشور نیز تدوین «سند ملی توسعه اقتصاد رقومی (دیجیتال) کشور» موردتاکید قرار گرفته است.
بدیهی است، تعیین نهادهای متولی سیاست‌گذار تخصصی در حوزه ابعاد مختلف هوش‌مصنوعی و همچنین نهادها و سازمان‌های ناظر بر پیاده‌سازی و حسن‌اجرای این راهبردها به‌لحاظ تحقق فعالیت‌های اساسی و ضروری در کشور حائزاهمیت است.
شاید به دنیا نرسیم
حسین خوش‌رفتار، توسعه‌دهنده فول‌استک نرم‌افزار در پلتفرم‌های وب، موبایل و دسکتاپ: باتوجه به اینکه نزدیک به یک دهه می‌شود که در حوزه سخت‌افزاری هوش‌مصنوعی از دنیا عقب‌تر هستیم، هرچقدر هم که بخواهیم در این حوزه پیش برویم، شاید نرسیم.
البته نباید از این موضوع غافل باشیم که جهان به‌زودی به‌سمت فناوری کوانتوم و پردازش کوانتومی گرایش پیدا می‌کند که همین امر فرآیند هوش‌مصنوعی را دچار تغییرات عمده می‌کند. بی‌شک در چالش فناوری دنیا که تمام کشورها با یکدیگر مسابقه می‌دهند، اگر قرار باشد در پیچی از کشورهای دیگر جلو بیفتیم، فناوری کوانتوم است؛ اما نمی‌توان روند کنونی را هم نادیده گرفت، چراکه پیش‌بینی دقیقی از زمان به‌بارنشستن فناوری کوانتومی نداریم. بنابراین، نمی‌توان تمام تمرکز سرمایه خود را هم منوط به این حوزه کرد و باید در حوزه هوش‌مصنوعی اقدامات واجب‌تری را انجام داد. بنابراین، در هر دو زمینه باید با قدرت حرکت کنیم و لزوم برنامه‌ریزی سرمایه‌گذاری در هر دو احساس می‌شود.
بی‌شک این شیوه صفر و یکی در آینده وجود نخواهد داشت و اگر از امروز محاسبات کوانتومی را جدی نگیریم و نسبت به آن غافل باشیم، شاید در ۱۰ سال آینده این شیوه استفاده از هوش‌مصنوعی منسوخ شده و دنیا به‌سمت دیگری رفته باشد. نکته حائزاهمیت پردازش کوانتومی این است که سرعت و دقت آن به‌قدری بالاست که تمام فناوری‌های کنونی را دچار چالش می‌کند. برای مثال، در بحث‌های رمزنگاری ایده ما این است که سخت‌ترین رمزنگاری‌ها توسط سوپرکامپیوترها انجام شود که به‌طورمتوسط ۱۰۰ سال طول می‌کشد تا شکسته شود، اما با فناوری کوانتومی، شکستن این رمزها شاید در عرض چند ثانیه انجام شود. یعنی حضور و وجود پردازش کوانتومی، کل اکوسیستم دیجیتال را دچار چالش می‌کند و بسیاری از ساحت‌های آن را با ترس روبه‌رو می‌کند. برای مثال، رمزارزها مبتنی بر رمزنگاری و کریپتو هستند که تمام این رمزنگاری آنها، با حضور پردازش کوانتومی دچار چالش جدی می‌شود و در عمل باید تغییر شکل پیدا کنند.
فناوری کوانتوم یک فناوری جدید است که هنوز فضای ابهام‌آلود آن برای دانشمندان زیاد است و بسیاری از ابعاد آن در سطح دانشگاه و آزمایشگاه جلو می‌رود و هنوز محصول چندان جدی در حوزه کوانتوم نداریم. برخی مدیران در سطوح پایین‌تر از این مفاهیم تنها برای پروموت کردن خودشان استفاده می‌کنند و به‌محض اینکه یک کلیدواژه ترند می‌شود، روی آن سوار می‌شوند و سعی می‌کنند که از این کلیدواژه برای بهتر جلوه دادن خود استفاده کنند و این خطرناک است. نباید به شکل ابزاری خطرناک از عنوان این فناوری‌ها استفاده کرد. بی‌شک نیازمند انجام امور ارگانیک هستیم. در واقع، اتفاقی در این جریان نمی‌افتد که توسعه‌دهندگان خارجی، کاری برای ما انجام دهند و این دانش باید در کشور مانند دانش‌هسته‌ای در کشور نهادینه شود. باید کمک کنیم که دانش هوش‌مصنوعی در کشور ته‌نشین شود تا اقشار مختلفی که علاقه‌مند هستند، بتوانند کار کنند.
سخن پایانی
با پیگیری راهبردهای رهبری هوش‌مصنوعی با تمرکز بر 2 حوزه راهبردی هوش‌مصنوعی گفته‌شده، می‌توان انتظار داشت با جهت‌دهی به سرمایه‌گذاری‌های دانش‌افزا، زیرساختی و مالی در کشور، برندسازی ملی هوش‌مصنوعی در ایران با موفقیت محقق و تسریع شود. پیگیری این راهبرد می‌تواند به همپایی ایران با رقبای جهانی منجر شود و به جلب و حفظ نیروهای مستعد در کشور کمک و مسیر توسعه آتی هوش‌مصنوعی کشور را نیز تسهیل کند.
