سهم تولید و واردات در تامین حبوبات

در ایران تولید و واردات حبوبات نقش مهمی در تامین نیاز غذایی مردم دارد و براساس آمارهای موجود، بازار این کالاها ترکیبی از تولید داخلی و واردات است. برآوردها نشان می‌دهد؛ مصرف سالانه حبوبات در ایران بین حدود ۹۰۰هزار تا ۱.۵ میلیون تن است که بخش عمده آن از طریق تولید داخلی تامین می‌شود، اما حدود ۲۵۰ هزار تن آن به‌صورت وارداتی وارد بازار می‌شود. این واردات عمدتا شامل عدس و نخود است که سهم بیشتری از نیاز بازار را تشکیل می‌دهند.

از منظر تولید داخلی، سطح زیرکشت و عملکرد محصول در سال‌های اخیر نسبتا ثابت مانده و البته چالش‌هایی مانند خشکسالی و کمبود آب بر تولید اثرگذار بوده است، به‌طوری‌که کاهش بارش‌ها می‌تواند تولید را کاهش دهد و واردات بیشتری را ضروری سازد. براساس گفته‌های انجمن حبوبات، سهم تولید داخلی و واردات در برخی اقلام متفاوت است؛ برای مثال بخش قابل‌توجهی از عدس مصرفی کشور بیشتر به‌صورت وارداتی است (حدود ۷۰ درصد وارداتی و ۳۰ درصد تولید داخل)، در حالی که برای لوبیاها سهم تولید داخلی بیشتر است (حدود ۸۰ درصد داخلی و ۲۰ درصد وارداتی). تولید داخلی حبوبات گرچه تامین‌کننده بخش عمده‌ای از نیاز کشور است، اما تحت‌تاثیر عوامل طبیعی و اقتصادی قرار دارد. در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، هزینه‌های بالای نهاده‌ها و نیروی کار باعث فشار بر کشاورزان و کاهش انگیزه تولید شده‌اند. این در حالی است که نرخ تمام‌شده تولید داخلی، گاهی بالاتر از نرخ واردات به‌دلیل نوسانات ارز و هزینه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی است که همین موضوع واردات را برای تامین نیاز بازار جذاب‌تر می‌کند. به‌طورکلی، بازار حبوبات ایران ترکیبی از تولید داخلی و واردات است که باوجود سهم عمده تولید داخل، واردات نقش تکمیلی و حساس در تامین تقاضا ایفا می‌کند. توازن بین این دو بخش به سیاست‌های ارزی، شرایط اقلیمی و فرآیندهای تجاری بستگی دارد و هرگونه اختلال در یکی از این عوامل می‌تواند بر عرضه و نرخ حبوبات در بازار تاثیر بگذارد.

دامنه گسترده مشکلات ارزی

یکی از مهم‌ترین مشکلات رفع تعهد ارزی و تامین ارز واردات این کالاست. واردکنندگان تاکید دارند؛ یکی از مشکلات اصلی، عدم‌تطابق بین هزینه واقعی واردات و نرخ ارزی است که تعهد آن در زمان ثبت‌سفارش ایجاد شده است. نوسانات نرخ ارز، تغییر هزینه‌های حمل‌ونقل و دموراژ، و همچنین قیمت‌گذاری دستوری حبوبات در بازار داخلی، موجب می‌شود واردکننده نتواند تعهد ارزی خود را به‌طورکامل و بدون زیان تسویه کند. این موضوع فشار مالی سنگینی بر فعالان این بخش وارد می‌کند.

از سوی دیگر، تاخیر در ترخیص حبوبات به‌دلیل تشریفات گمرکی، کنترل‌های قرنطینه‌ای و تغییر مکرر بخشنامه‌ها، باعث عبور از مهلت‌های قانونی رفع تعهد ارزی می‌شود. در بسیاری از موارد، حتی تاخیرهایی که خارج از اختیار واردکننده است، به‌عنوان تخلف ارزی تلقی شده و منجر به جریمه یا محدودیت‌های بانکی می‌شود.

در نهایت، تداوم این مشکلات پیامدهایی مانند تعلیق کارت بازرگانی، کاهش انگیزه واردکنندگان و اختلال در تامین پایدار حبوبات در بازار داخلی را به دنبال دارد. بسیاری از فعالان اقتصادی معتقدند؛ ثبات در سیاست‌های ارزی، هماهنگی بهتر میان دستگاه‌های اجرایی و انعطاف بیشتر در مهلت‌ها و ضوابط رفع تعهد ارزی، می‌تواند نقش موثری در کاهش این چالش و تامین امنیت غذایی کشور داشته باشد.

یک تعلل، تامین‌کنندگان حبوبات را سرگردان کرد

دبیر انجمن حبوبات، گفت: باوجود مکاتبات بسیار از بهمن سال گذشته تاکنون، معاونت توسعه بازرگانی جهاد و سازمان توسعه تجارت برای رفع تعهد ارزی همکاری نمی‌کنند و تامین‌کنندگان سرگردان مانده‌اند.

سیدعبدی افتخاری، دبیر انجمن حبوبات ایران با گلایه از عملکرد سازمان توسعه تجارت به مهر، گفت: سال ۱۴۰۲ تجار و بازرگانان حبوبات مورد نیاز کشور را وارد و ارز آن را هم سال ۱۴۰۳ دریافت کردند. این محصولات در بازار به‌فروش رسیده و واردکنندگان از سال گذشته برای رفع تعهد ارزی تا امروز درگیر عملکرد سازمان توسعه تجارت هستند. وی در توضیح بیشتر عنوان کرد: گروه کالایی حبوبات سال گذشته تغییر کرد. به این ترتیب، ردیف گروه کالایی این محصولات در سامانه از ردیف ۲۱ به گروه کالایی ۲۲ و تالار دوم منتقل شد. وی افزود: سال گذشته طی نامه‌نگاری‌های بسیار با معاونت وقت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی برای رفع تعهد ارزی طی ۲ تا ۳ مرحله همکاری شد و ردیف کالایی به ۲۱ تغییر می‌کرد تا بازرگانان بتوانند وارد سامانه شده و کارهای مربوط به رفع تعهد ارزی را انجام دهند. این تغییر کمتر از ۵ دقیقه زمان می‌برد.

وی به گلایه اظهار کرد: از بهمن سال گذشته تا امروز باوجود مکاتبات بسیار با معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی و نیز با سازمان توسعه تجارت وزارت صنعت، معدن و تجارت برای رفع تعهد ارزی تجار حبوبات، این ردیف گروه کالایی تغییر نکرده و همکاری نمی‌شود. این پیگیری‌ها به شکل جدی از اردیبهشت‌ماه در حال پیگیری است، اما هنوز واردکنندگان سرگردان این موضوع هستند. افتخاری در ادامه عنوان کرد: آخرین پاسخی که به انجمن داده شده، این است که در حال دسترسی دادن به وزارت جهاد کشاورزی هستیم تا مدیران این وزارتخانه کار را پیگیری کنند.

دبیر انجمن حبوبات ایران در پایان یادآور شد: این تعلل، فعالیت واردکنندگان و تامین‌کنندگان حبوبات را مختل کرده و این سرگردانی سبب شده تا انجمن به سازمان بازرسی کل کشور شکایت کند.

مشکلات ساختاری بازار حبوبات

براساس موارد یادشده به‌نظر می‌رسد بازار حبوبات در ایران این روزها با مجموعه‌ای از مشکلات ساختاری و کوتاه‌مدت مواجه است که تاثیر قابل‌توجهی بر قیمت، عرضه و تقاضا گذاشته است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، نوسان شدید نرخ ارز و تاثیر آن بر هزینه واردات است. از آنجا که بخش قابل‌توجهی از نیاز داخلی به حبوبات از طریق واردات تامین می‌شود، افزایش هزینه‌های ارزی و تاخیر در تخصیص ارز باعث شده است تا نرخ تمام‌شده این کالاها افزایش یابد. به‌ویژه در مواردی که واردکنندگان با مشکلات ارزی و بروکراسی رفع تعهد مواجه می‌شوند، عرضه کالا به بازار با تاخیر و هزینه‌های اضافی همراه شده و فشار قیمتی را در بازار افزایش می‌دهد. چالش دیگر، اختلال در تامین کالا از خارج کشور است که ناشی از مشکلات ارزی، تغییرات مقررات تجارت خارجی و دشواری ترخیص کالا از گمرکات است. این اختلال‌ها، به‌ویژه درباره حبوباتی مانند لوبیا چیتی، عدس و نخود که بخشی از نیاز کشور به آنها به‌صورت وارداتی تامین می‌شود، باعث کاهش سرعت تامین و در مواردی نگرانی از کمبود عرضه در بازار شده است. ترکیب این مسائل با افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی و مشکلات لجستیک، فشار مضاعفی بر واردات وارد کرده و عرضه در بازار داخلی را تحت‌تاثیر قرار داده است. در کنار مشکلات وارداتی، تولید داخل نیز با چالش‌هایی روبه‌روست. هزینه‌های بالای نهاده‌های کشاورزی، کمبود آب، و نوسانات اقلیمی، تولیدکنندگان داخلی را تحت‌فشار قرار داده است. این عوامل باعث شده است تا در برخی فصول، تولید حبوبات نتواند به‌طورکامل نیاز بازار را پوشش دهد و وابستگی به واردات افزایش یابد. همچنین، قیمت‌گذاری دستوری و فاصله آن از واقعیت‌های بازار، انگیزه تولید و عرضه را کاهش داده و می‌تواند به عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضا دامن بزند. در نهایت، فشار تورمی و کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان یکی دیگر از دغدغه‌های مهم بازار حبوبات است. افزایش قیمت‌های جهانی و داخلی این کالای اساسی، به‌ویژه برای خانوارهای کم‌درآمد که بخش بزرگی از پروتئین غذایی خود را از حبوبات تامین می‌کنند، بار مالی بیشتری ایجاد کرده است. این وضعیت نیازمند توجه سیاست‌گذاران برای ایجاد ثبات در سیاست‌های ارزی و تجاری، تسهیل فرآیندهای وارداتی و حمایت از تولید داخلی است تا بازار حبوبات بتواند در مسیر پایداری و تامین منافع مصرف‌کنندگان حرکت کند.

پیش‌بینی بازار

باتوجه به وضعیت فعلی بازار حبوبات ایران و مشکلات جدید مرتبط با رفع تعهد ارزی و تخصیص ارز، چشم‌انداز بازار در کوتاه‌مدت و میان‌مدت می‌تواند با افزایش قیمت‌ها و نوسانات بازار همراه شود.

در حقیقت مشکل تخصیص ارز و تاخیر در رفع تعهد ارزی باعث شده است واردات حبوبات با دشواری‌هایی مواجه شود؛ همین موضوع در کنار نرخ بالای ارز، یکی از عوامل افزایش نرخ حبوبات در بازار بوده است. 

در گزارش‌های رسانه‌ای آمده که تاخیر در تخصیص ارز و هماهنگی پایین بین نهادها، به افزایش هزینه‌های واردات و رشد نرخ کالاها از جمله عدس و سایر حبوبات انجامیده است.

همچنین طبق گزارش انجمن حبوبات کشور، کاهش واردات در نتیجه مشکلات ارزی و تغییر گروه کالایی باعث شده میزان تامین خارجی حبوبات کاهش یابد و نگرانی‌هایی درباره تکرار کمبود برخی اقلام مانند لوبیا چیتی مطرح شود.

بنابراین به‌گفته فعالان بازار، اگر تخصیص ارز به‌موقع انجام نشود، ممکن است کمبود عرضه در بازار بیشتر شود و این موضوع فشار قیمتی جدیدی ایجاد کند.

با این حال، بخش مهمی (حدود ۷۰ درصد ) نیاز بازار از طریق تولید داخلی تامین می‌شود. ممکن است عرضه در بازار افزایش یابد و از شدت نوسانات کاسته شود. این عامل می‌تواند در کوتاه‌مدت تعادل و ثبات نسبی نرخ‌ها را تقویت کند، به شرطی که روند واردات نیز بهبود یابد.

سخن پایانی

وضعیت بازار حبوبات در دوره جدید متاثر از مشکلات تخصیص ارز و رفع تعهد ارزی به‌سمت افزایش نرخ و نوسان عرضه حرکت می‌کند، اما تولید داخل و فصول برداشت می‌تواند تاحدی از این فشار بکاهد. برای جلوگیری از کمبودهای جدی در آینده، به بهبود روند تخصیص ارز و تسریع در واردات نیاز است تا بازار از پایداری نسبی برخوردار شود.