سایه خشکسالی بر معادن
مایه حیات، همانطور که از نام آن مشخص است، تاثیر بسیار بالایی بر تمام فعالیتهای اقتصادی دارد و بخش صنعت از مهمترین آنها بهشمار میرود. خشکسالیهای چند سال اخیر کشور، سبب شده است تا بسیاری از فعالیتهای اقتصادی با مشکل مواجه شود و صنایع بیشترین آسیب را دیدهاند. باتوجه به آنکه معادن سهم بسیار اندکی در مصرف آب دارند، اما با این حال، شواهد نشان میدهد که با بحران کمبود آب دست و پنجه نرم میکنند و مشکلات بسیاری در مسیر پیشبرد اهدافشان دارند. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اگر وضعیت بارشها در کشور، بههمینصورت باشد، خشکسالی پیشرفت کرده و با گذشت زمان، باید شاهد از بین رفتن بسیاری از فعالیتهای اقتصادی بهعلت قطع و کمبود آب باشیم.
از اقتصاد خشکسالی تا خشکسالی اقتصاد
خشکسالی بهطورعمیقی ابعاد مختلف وجودی یک جامعه را تحتتاثیر قرار میدهد. اقتصاد، فرهنگ، مسائل اجتماعی، سیاسی، امنیتی و... هر یک بهنحوی تحتتاثیر آثار سوء خشکسالی قرار میگیرند و تا مدتها تحتتاثیر اثرات آن خواهند بود. کاهش تولید کشاورزی، افزایش نرخ مواد خوراکی و کاهش امنیت غذایی، بیکاری، مهاجرت از مناطق روستایی به شهری و افزایش حاشیهنشینی، شکلگیری مسائل امنیتی و... اثرات مستقیم خشکسالی بر یک جامعه هستند. در این میان اقتصاد نقش متفاوتتری نسبت به سایر ابعاد مورداشاره دارد، بهگونهایکه اقتصاد نهتنها از خشکسالی تاثیر جدی میپذیرد و به تعبیری نخستین قربانی آن است، بلکه خود نیز یکی از عوامل اصلی شکلگیری آن محسوب میشود.
بر این اساس میتوان گفت به همان میزان که اقتصاد از خشکسالی اثر میپذیرد، خود در پیدایش و بهوجود آمدن آن موثر است. این موضوع، بهویژه در اقتصادهای سنتی که اقتصاد کشاورزی در آن پررنگ است و محور اقتصاد مبتنی بر منابعطبیعی است، جدیتر خواهد بود.
در اقتصاد سنتی غیرآزاد تلاش میشود تا حد امکان نیازهای مردم در داخل کشور تامین شود و در این بین نیازهای غذایی در اولویت این نگاه قرار دارند. این فشار بر منابعطبیعی و محیطزیست که نهتنها توجیه زیستمحیطی ندارد، بلکه گاه از توجیه اقتصادی نیز عاری است، زمینه را برای تشدید مسائل پیوسته با پدیدههای طبیعی فراهم میکند. از اینرو هنگامی که خشکسالی در چنین کشورهایی بهوجود میآید، دسترسی به غذای سالم و در دسترس کاهش خواهد یافت و بهصورت زنجیروار مسائل مختلفی در ابعاد گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... شکل میگیرد.
از سوی دیگر، در چنین اقتصادهایی که معمولا طبیعتمحور هستند، با فشاری که بر طبیعت برای استخراج منابعطبیعی، برهمزدن نظم طبیعی برای ایجاد ارزشافزوده، تولید انرژی مبتنی بر منابعطبیعی و بهطورکلی برهمزدن نظم طبیعت برای ایجاد درآمد و تامین نیازهای اقتصادی کشور ایجاد میشود، علاوه بر اثر مستقیم بر کمبارشی، تغییرپذیری اقلیم روند مضاعفی یافته که در نتیجه آن، خشکسالی در کشور تشدید میشود.
نگاهی به وضعیت ایران در زمینه خشکسالی نشان میدهد که کشورمان در نیم قرن اخیر همواره با مسئله خشکسالی روبهرو بوده و در چند سال اخیر این امر شدت یافته است. تداوم خشکسالی در پی تضعیف منابعطبیعی بههمراه اثرات مخرب تغییر اقلیم در شرایط سوءمدیریت منابعطبیعی و محیطزیست و بخشهای مرتبط با آن باعث شده است تا به آینده اقلیمی ایران بهطور نگرانکنندهای نگاه شود. شکی نیست که ایران با مجموعهای از مشکلات و معضلات طبیعی، از منابع آب گرفته تا خاک و هوا روبهروست و در چنین شرایطی، اثرات پدیدههایی همچون خشکسالی بهمراتب خطرناکتر و آسیبزاتر از شرایط معمول خواهد بود. در چنین شرایطی بهطورطبیعی و بدیهی فرض بر آن است که تمامی ابعاد مدیریتی جامعه مبتنی بر محدودیتهای موجود طبیعی و محیطزیستی خواهد بود و از اینرو در بخشهای مختلف صنعت، کشاورزی، خدمات و... هیچ تصمیمی بدون لحاظ کردن وضعیت موجود محیطزیستی و منابعطبیعی گرفته نخواهد شد، اما آنچه از وضعیت عملکردی چند دهه اخیر مشاهده میشود، نقطه مقابل این گزاره است.
آب یک فاکتور مهم و حیاتی است
بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معادن و صنایعمعدنی اتاق بازرگانی ایران در ارتباط با اهمیت آب در فعالیتهای معدنکاری بهصمت گفت: آب یکی از مهمترین و حیاتیترین فاکتورهای بخش معدن و زنجیره معدنی در کشور است و اگر آب وجود نداشته باشد، استحصال مواد معدنی هم صورت نخواهد گرفت و این موضوع ضربه زیادی را به بخش معدن و توسعه آن وارد خواهد کرد.
شکوری ادامه داد: مسلما خشکسالی روی زنجیره مواد معدنی تاثیرگذار است. یکی از حیاتیترین مسائل ما موضوع آب است، چون در تولید کاتد، فولاد، کنسانتره، گندله و... نیاز زیادی به آب وجود دارد. در حوزه معدنکاری نیز بههمین صورت است. آب یکی از مهمترین و حیاتیترین فاکتورهای بخش معدن و زنجیره معدنی در کشور است، اگر آب وجود نداشته باشد، استحصال مواد معدنی هم صورت نخواهد گرفت و این موضوع ضربه زیادی را به بخش معدن و توسعه آن خواهد زد.
وی گفت: بنابراین آب تاثیر بسیار زیادی در معادن دارد، میزان تاثیر آن نیز بستگی به میزان مشکل آب است. اگر واقعا نتوانیم آب بخش صنعت و معدن را تامین کنیم، بخش زیادی از تولید و صادرات کشور دچار مشکل میشود. بخش عمدهای از صادرات کشور در حوزه صادرات غیرنفتی متعلق به بخش صنعت و معدن کشور است. فولاد ۹ میلیارد دلار در صادرات کشور سهم داشته و مس نزدیک به یک میلیارد دلار صادرات دارد. در صورتی که نتوان آب معادن را تامین کرد، همه این ارزآوریها دچار مشکل میشود.
هدر رفت آب در بخش کشاورزی
وی افزود: بهنظر میرسد کشور باید یک فکر اساسی برای مشکل آب کند. بزرگترین مشکلی که ما در رابطه با آب داریم، موضوع هدررفت آب در بخش کشاورزی است. از میان مصرف آب در کشور، سهم بخش کشاورزی ۹۲ درصد، ۲ درصد بخش صنعت و معدن و ۶ درصد سهم بخش شرب و خانگی است. اگر صنعت ۱۰۰ درصد هم آب مصرف نکند، تنها میتواند ۲ درصد تاثیر بگذارد. اگر مردم آب نخورند و برای هیچیک از مصارف خود آب مصرف نکنند، بازهم فقط ۶ درصد اثر خواهد داشت. در حالی که سهم بخش کشاورزی ۹۲ درصد است. باید شیوه مصرف آب و الگوی کشت در کشاورزی تغییر کند. کشوری که کمآب است، چرا باید هندوانه و خربزه تولید و صادر کند؟ کل صادرات هندوانه کشور به ۱۰۰ میلیون دلار نمیرسد،اما در عین حال این میزان آب مصرف میکند. اگر ما بتوانیم این آب را در بخش صنعت مصرف کنیم، برای کشور صرفه اقتصادی و اشتغال بیشتری ایجاد میکند. اگر میخواهیم صنعت و معدن ما بهبود پیدا کند، بهنظر میرسد نخستین کاری که باید انجام دهیم، این است که کشاورزی کشور را از لحاظ الگوی کشت و سیستم آبیاری اصلاح کنیم. کشت محصولات کشاورزی را باید از کشت غرقابی خارج کنیم که صرفه بیشتری ایجاد کند.
شکوری خاطرنشان کرد: مسلما مردم و صنعت آگاهانه در مصرف آب صرفهجویی میکنند. بخش عمدهای از آبی که در صنعت استفاده میشود، بازیافت شده و دوباره به چرخه تولید بازمیگردد. اما حتی اگر ۵۰ درصد آبی که صنعت مصرف میکند هم بازیافت شود و به چرخه تولید بازگردد، تاثیر زیادی نخواهد گذاشت. اما اگر بتوانیم از هدررفت آب در بخش کشاورزی که ۹۲ درصد مصرف دارد، جلوگیری کنیم، بهنظر میرسد که بتوان مشکل بیآبی را در کشور کنترل کرد. مشکل اصلی ما در کمبود آب نیست،بلکه در مدیریت منابع آبی ضعف داریم. اگر مدیریت آب اصلاح شود، بهنظر میرسد مشکل کمتری با کمبود آب داشته باشیم.
مشکل معادن در تامین آب
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در ارتباط با وضعیت آب و منابعآبی بهصمت گفت: بحران آب و خشکسالی موضوع دارای اهمیتی است و بحث خشکسالی تعاریف بسیار زیادی دارد. خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی از جمله مهمترین موضوعات موردبحث در زمینه پدیده خشکسالی هستند. معادن نیز با این بحران دستوپنجه نرم میکنند و مشکلات بسیاری دارند، هرچند سهم معادن نسبت به کل مصرف منابع آب در کشور، بسیار ناچیز است؛ اما بهدلیل واقع شدن معادن در مناطق با کمبود آب، دسترسی به آب برای فعالان این بخش بهراحتی ممکن نیست.
وظیفه ادامه داد: در معدنکاری مدرن، بیشتر از روشهای سازگار با محیطزیست بهویژه در زمینه آب استفاده میشود. بهمنظور اطمینان از کیفیت آب در سایت معدنی و جلوگیری از تاثیر منفی آب بر کاربران پاییندست و ساکنان نزدیک به سایت معدنی، شرکتهای معدنی موظف به توسعه طرحهای مدیریت آب برای کاهش ظرفیت آلودگی آب و جلوگیری از آزاد شدن آب آلوده به محیطزیست هستند. در نتیجه کیفیت آب سایت معدنی بهصورت مرتب کنترل و عملیات تصفیه مختلفی روی آن انجام میشود تا آب به استانداردهای موردنظر برای استفاده در محیط و صنایع پاییندستی برسد.
وی گفت: در سالهای اخیر، مفهوم محیطزیست، اجتماعی و حاکمیت (ESG) اهمیت فزایندهای در دنیای تجارت پیدا کرده است و شرکتهای معدنی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. ESG به عملکرد یک شرکت در زمینههای مرتبط با محیطزیست، مسئولیت اجتماعی و حاکمیت شرکتی اشاره دارد. این عوامل در تعیین موفقیت بلندمدت یک شرکت بسیار مهم شدهاند، زیرا سهامداران بهطورفزایندهای خواستار شفافیت و پاسخگویی شرکتها هستند.
وی افزود: از اینرو، دلایل متعددی وجود دارد که چرا شرکتهای معدنی باید در ESG سرمایهگذاری کنند. اول، نگرانیهای محیطزیستی است که به یک موضوع جهانی تبدیل شده است و فعالیتهای معدنی تاثیر قابلتوجهی بر محیطزیست دارد. شرکتهای معدنی باید مراقب ردپای کربن خود باشند و اقداماتی برای کاهش آن انجام دهند. این شامل کاهش انتشار گازهای گلخانهای، بهحداقل رساندن زباله و حفظ تنوعزیستی است. با اجرای شیوههای پایدار، شرکتهای معدنی نهتنها میتوانند اثرات محیطزیستی خود را کاهش دهند، بلکه هزینههای عملیاتی خود را نیز کاهش میدهند که میتواند منجر به افزایش سودآوری شود. دوم، مسئولیت اجتماعی به یک جنبه اساسی از شهرت یک شرکت تبدیل شده است. شرکتهای معدنی باید تاثیر اجتماعی فعالیتهای خود را بر جوامعی که در آن فعالیت میکنند، در نظر بگیرند. این شامل ایجاد شغل، تامین منافع اقتصادی و احترام به حقوق جوامع محلی است. با سرمایهگذاری در مسئولیت اجتماعی، شرکتهای معدنی میتوانند روابط خود را با سهامداران بهبود بخشند و مجوز اجتماعی خود را برای فعالیت افزایش دهند.
سیامکی خاطرنشان کرد: درباره خشکسالی اقتصادی باید اشاره کرد، وقوع این نوع خشکسالی به فرآیندهای زمانی و مکانی عرضه و تقاضا برای تعریف خشکسالی بستگی دارد. عرضه بسیاری از کالاهای اقتصادی مانند آب، علوفه، غلات، ماهی و نیروی برقابی بستگی به وضعیت جو دارد. بهعلت تغییرپذیری طبیعی اقلیم، عرضه آب در برخی سالها کافی است، اما در سالهای دیگر در حد تامین نیازهای انسان و محیطزیست نیست. این امر سبب میشود تا بهطورمستقیم کالاهای وابسته به آب گران شود و خشکسالی اقتصادی اتفاق افتد.
باتوجه به آنکه مناطق شرقی و جنوبشرق کشور بهعنوان قطبهای معدنی محسوب میشوند، حیات معادن در این مناطق وابسته به منابع آب است، در نتیجه مدیریت منابع آب برای حفظ وضعیت کنونی تولید و پیشبرد برنامههای توسعهای کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است.
سخن پایانی
افزایش استفاده از منابع آبهای زیرزمینی، سبب شده است تا کشور به بحرانی مانند بحران آب نزدیک شود و چیزی نمانده است که کشور به یک بیابان خشک و بیآب علف تبدیل شود. هر آنچه توصیه میشود تا استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی کاهش پیدا کند، گوش کسی بدهکار نیست و این مصرف چندبرابر شده است. دولت و مسئولان امر باید با مشورت کارشناسان این حوزه، فکری به حال هدررفت آب بهویژه آبهای رو زمینی کنند تا بحث ذخیره آب بهدرستی انجام گیرد و چالشها برطرف شوند.