طرح سوخت‌گیری بدون کارت سوخت به صورت آزمایشی در تعداد معدودی از پمپ‌های بنزین آغاز شده است. در این طرح آزمایشی، با اسکن کیوآرکد از طریق موبایل و ارسال شماره همراه، رمز اختصاصی برای سوخت‌گیری ۳۰ لیتر بنزین آزاد برای فرد ارسال می‌شود.

پیش‌تر نیز در فاز نخست طرح آزمایشی حذف کارت سوخت، 4 خرداد در یکی از جایگاه‌های سوخت منطقه مشیریه تهران آغاز شد. این اقدام در چارچوب اجرای جزء 2 بند «ت» تبصره ۳ ماده واحده قانون بودجه سال ۱۴۰۴ و با همکاری نمایندگان مجلس صورت گرفت.

بر اساس این طرح، دولت موظف است به منظور جلوگیری از قاچاق سوخت، به‌تدریج کارت‌های سوخت را حذف و سهمیه سوخت را به کارت‌های بانکی مردم منتقل کند. اجرای این طرح در مرحله اول به‌صورت آزمایشی و در یک جایگاه سوخت آغاز شده است.

در مدل جدید، شهروندان هنگام مراجعه به جایگاه سوخت، باید از طریق یک اپلیکیشن موبایلی، ارتباط میان کارت بانکی و پمپ بنزین را برقرار کنند. پس از این مرحله، سهمیه سوخت فعال و امکان سوخت‌گیری فراهم می‌شود.

حال این پرسش مطرح می‌شود که چه موانع و چالش‌هایی در تحلیل مذکور در نظر گرفته نشده‌اند؟

مساله اینترنت و زیرساخت شبکه

از اولین سوالاتی که در مورد این طرح مطرح می‌شود می‌توان به دسترسی به اینترنت یا تلفن همراه اشاره کرد.

بنا بر اختلالات متعددی که در دسترسی به اینترنت به وجود می‌آید، بسیاری از افراد در طول روز، قطعی موقت اینترنت را تجربه می‌کنند. این بدان معناست که در شرایط دسترسی نداشتن به اینترنت، نمی‌‎توان از سامانه مذکور کد یک‌بار مصرف برای سوخت‌گیری دریافت کرد.

لازم به ذکر است که در نشست مربوط به امضای قرارداد در خردادماه در مورد مشکل اینترنت و نداشتن گوشی هوشمند مطرح شد که اگر کسی گوشی هوشمند یا دسترسی به اینترنت نداشته باشد، از طریق پیامک، کد یک‌بار مصرف برای او ارسال می‌شود و با گوشی‎‌های ساده هم می‌توان این کار را انجام داد. برای مواقعی که اینترنت و آنتن‌دهی مشکل داشته باشد، یک سیستم غیربرخط در جایگاه‌ها احداث می‌شود که فرد با ثبت‌نام در آن‌ها می‌تواند کد یک‌بار مصرف را دریافت کند.

تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد که اختلال اینترنت و ضعف آنتن‌دهی در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در ساعات اوج مصرف یا در شرایط بحران بسیار رایج‌تر از «یک مورد استثنایی» است و به نظر می‌رسد در طرح آزمایشی موارد مذکور لحاظ نشده‌اند چراکه طرح آزمایشی به صورت کاملا برخط یا همان آنلاین انجام می‌شود.

در شرایطی که حتی در مدل سنتی کارت سوخت نیز اختلال‌های متعدد باعث توقف برخی جایگاه‌ها و ایجاد صف‌های طولانی شده بود، وابسته کردن کل فرآیند سوخت‌رسانی به سامانه‌ای کاملا برخط، ریسک ایجاد اختلال گسترده‌تری را به همراه دارد.

افزایش ازدحام در پمپ‌های بنزین به دلیل ضعف زیرساخت

افزایش ازدحام در پمپ‌‌های بنزین یکی دیگر از ابهامات موجود در طرح مذکور است. در مدل فعلی کارت سوخت، عملیات سوخت‌گیری تنها چند دقیقه به طول می‌انجامد. اما در مدل جدید، لازم است کاربر QR کد جایگاه را اسکن کند، ارتباط با سامانه پرداخت برقرار شود، رمز یک‌بارمصرف ارسال گردد و سپس فرآیند سوخت‌گیری فعال شود. هر اختلال کوچک در شبکه یا کندی اینترنت، زمان فرآیند را افزایش داده و احتمالا موجب افزایش چندبرابری صف‌ها، تنش‌های اجتماعی و فشار بر کارکنان جایگاه‌ها می‌شود.

با توجه به اینکه در برخی نقاط کشور، سوخت‌گیری هم‌اکنون نیز زمان‌بر است، طرح جدید می‌تواند مشکلات موجود را تشدید کند.

بدون ارزیابی دقیق و زیرساخت پایدار، احتمال اتلاف بودجه، توقف طرح و ایجاد نارضایتی عمومی بسیار بالاست. از همین منظر، پرسش مهم آن است که آیا ارزیابی دقیق اثرات، برخی ملاحظات حیاتی مانند پوشش اینترنت، شلوغی جایگاه‌ها و رفتار مصرف‌کننده به‌طور کامل دیده شده است؟

سرنوشت سهمیه‌ها پس از حذف کارت سوخت

پرسش و ابهام دیگر مربوط به سرنوشت سهمیه‌ها و پیامدهای این طرح بر قیمت بنزین است. بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۴، دولت مکلف است سهمیه سوخت را به کارت بانکی افراد منتقل کند، اما در مورد سرنوشت سوخت‌گیری بیش از 160 لیتری صحبتی نشده است.

به نظر می‌رسد که با اجرایی‌شدن این طرح، سهمیه ۶۰ لیتری یا 100 لیتری حذف نمی‌شود و فقط محل ذخیره آن تغییر می‌کند تا هدفمندسازی یارانه‌ها اتفاق بیفتد. اما در مورد سرنوشت کارت جایگاه‌ها ابهاماتی وجود دارد.

اگر هدف طرح این است که هر مصرف‌کننده هویت‌دار شود تا قاچاق یا فروش خارج از شبکه محدود شود، به نظر می‌رسد که هدف نهایی حذف کارت آزاد جایگاه‌ها یا گران کردن قیمت بنزینی باشد که از طریق کارت آزاد جایگاه‌ها و بیش از 160 لیتر سوخت‌گیری می‌شود.

آن‌طور که باشگاه خبرنگاران جوان گزارش داده، فرهاد شهرکی، نایب رئیس اول کمیسیون انرژی مجلس، عنوان کرد: «دولت به این فکر افتاده که بتواند یک تغییر قیمت داشته باشد. البته تاکنون در مجلس مطرح نشده و به مجلس هم هیچ اطلاعی داده نشده و کمیسیون انرژی هم حتی مورد مشورت قرار نگرفته، اما همین صحبت‌هایی که شما شنیدید، ما هم شنیدیم که احتمال دارد کارت آزاد جایگاه‌های سوخت یک تغییر قیمتی داشته باشد که به نوعی در مصرف بنزین صرفه‌جویی شود، اما اینکه چه قیمتی است، واقعا اطلاع نداریم.»

آن‌طور که از شواهد پیداست، احتمال تغییرات عمده در نوع سوخت‌گیری و افزایش قیمت بنزین به جز در سهمیه اول و دوم وجود دارد. باید دید آیا الزامات و موانع موجود بررسی شده‌اند؟