محورهای حیاتی در صنعت حمل‌ونقل
کارشناسان بر این باورند که رشد و توسعه حمل‌ونقل ریلی در کشور در شرایط کنونی و بدون اتکا به بودجه‌های دولتی نه‌تنها ممکن است، بلکه با ایجاد اصلاحات ساختاری و نرم‌افزاری می‌توان به تسریع توسعه شبکه ریلی کشور کمک کرد.
نکته مهم این است که برای جذب سرمایه‌های غیردولتی و مردمی به صنعت ریلی، باید بسترهای مناسبی فراهم شود تا شرکت‌های خصوصی بتوانند در یک فضای رقابتی سالم به رشد و توسعه این شبکه کمک کنند. حمل‌ونقل ریلی به‌دلیل امنیت بالا، رفاه بیشتر و هزینه کمتر می‌تواند پس از حمل‌ونقل زمینی و هوایی موردتوجه قرار گیرد. با این حال، در سال‌های اخیر، حمل‌ونقل ریلی نتوانسته است، نقش موثری در صنعت حمل‌ونقل بین‌المللی یا ترانزیت کالا ایفا کند.
شاید در سال‌های آینده، صنعت حمل‌ونقل کشور به اهمیت حمل‌ونقل ریلی پی ببرد، به‌ویژه باتوجه به یکی از مزایای آن که ریسک‌پذیری پایین است. حمل‌ونقل ریلی می‌تواند به‌عنوان یکی از محورهای اصلی اقتصادی در صنعت حمل‌ونقل، به‌طورجدی‌تری به فعالیت خود ادامه دهد که این امر نیازمند توجه بیشتر مسئولان است. در این گزارش، صمت ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی در کشور را از دیدگاه کارشناسان مورد بررسی قرار داده است.
فرصت بزرگ به‌واسطه موقعیت خاص
حمل‌ونقل و ترانزیت به‌عنوان یکی از فعالیت‌های اقتصادی پررونق، هم‌اکنون میلیون‌ها نفر را به درآمدزایی مشغول کرده است. عدم‌بهره‌برداری از این فرصت بزرگ که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص کشور ما فراهم شده، منجر به از دست رفتن فرصت‌های مناسب برای توسعه اقتصادی، تقویت روابط بین‌المللی و ایجاد صدها هزار شغل باکیفیت شده است. یکی از راه‌های کلیدی برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب قرار دارد، اگر زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین لازم برای جذب این سرمایه عظیم فراهم نشود، جریان کالا و مسافر از مسیرهای دیگر عبور کرده و فرصت‌ها از دست خواهند رفت. در حال حاضر، کشور ما با امکانات موجود، ظرفیت ترانزیت ۲۰ میلیون تن کالا را دارد، اما متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی مانده و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن، معادل حدود ۱۰ میلیون تن کالا، از طریق کشور ما ترانزیت می‌شود. همچنین، کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی دیگر از چالش‌های موجود در این حوزه است. یکی از ویژگی‌های حمل‌ونقل و ترانزیت کالا با قطار، توانایی جابه‌جایی حجم بالای بار و مسافر در زمان کوتاه و با هزینه‌ای کم است که از مزایای استفاده از قطار و شبکه ریلی به‌شمار می‌آید. متاسفانه، بی‌توجهی به توسعه شبکه ریلی کشور باعث شده است که همواره با کمبود خطوط ریلی مواجه باشیم و سالانه خسارت‌های جبران‌ناپذیری در حمل‌ونقل جاده‌ای و مصرف سوخت متحمل شویم. برای حل این معضل که کشور را تحت‌تاثیر قرار داده، نیاز به برنامه‌ریزی و توجه جدی مسئولان داریم.
نیاز شبکه ریلی به مشارکت بخش خصوصی
سعید قصابیان، کارشناس حوزه حمل‌ونقل در رابطه با ضرورت توسعه و رشد ظرفیت‌های ریلی کشور به صمت توضیح داد: حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان یک صنعت، در حال حاضر با نوسانات زیادی مواجه است و نیاز به حمایت بی‌طرفانه برای توسعه و پیشرفت آن احساس می‌شود. باتوجه به گسترش این بخش و افزایش نیازهای مختلف به خدمات آن، ضروری است که بخش خصوصی بیشتر از قبل، فرصت‌های سرمایه‌گذاری را شناسایی و بتواند با بروزرسانی و توسعه شبکه ریلی به اقتصاد کشور کمک کند.
اگر دولت بخواهد به‌طورانحصاری و از طریق یک نهاد قانونی، به تنظیم این صنعت بپردازد و همزمان در فعالیت‌های سرمایه‌گذاری نیز دخالت کند، این امر به‌نفع بخش خصوصی نخواهد بود. در صورتی که توازن در بازار برقرار نشود و شرکت راه‌آهن به‌عنوان نهاد تنظیم‌کننده، تمامی فعالیت‌های ریلی را تحت‌کنترل خود درآورد، نه‌تنها سودی حاصل نخواهد شد، بلکه بخش خصوصی نیز از فعالیت‌های خود ناامید شده و بهره‌وری کاهش خواهد یافت.
وی در ادامه توضیح داد: قوانین مربوط به حمل‌ونقل باید توسط نهادی تدوین شود که خود در این بازار نقش اصلی را ایفا نمی‌کند، به‌گونه‌ای‌که سیاست‌گذاری‌ها را بدون در نظر گرفتن منافع خاصی اجرا کند. در حال حاضر، نهاد مستقلی که بتواند به تنظیم روابط بین بخش‌های دولتی و غیردولتی بپردازد، وجود ندارد.
بزرگ‌ترین معضل در کاهش بهره‌وری حمل‌ونقل ریلی
قصابیان در ادامه تشریح کرد: وظیفه و ماموریت تعیین‌شده برای شرکت راه‌آهن، باتوجه به موضوع خصوصی‌سازی، تسهیل حمل‌ونقل بار و مسافر است. به‌این‌ترتیب، راه‌آهن باید نقش داور و رگولاتور را ایفا کند و مدیریت حمل‌ونقل بار و مسافر را برعهده بگیرد. با این حال، باید اشاره کنم که چه در زمان‌هایی که راه‌آهن خود متولی این امر بود و چه اکنون که شرکت‌های دیگری وارد عرصه شده‌اند، بزرگ‌ترین چالش ما، بهره‌وری پایین در حمل‌ونقل ریلی است.
این کارشناس افزود: در حوزه‌های اقتصادی، حقوقی، فنی، ایمنی و زیست‌محیطی، نیاز به تصویب قوانین مرتبط وجود دارد. همچنین، قانون‌گذار باید باتوجه به شرایط موجود، نسبت به اصلاح، تدوین و اجرای قوانین جدید اقدام کند، زیرا بروزرسانی قوانین براساس وضعیت روز از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، دولت باید بر تعاملات بازیگران بازار نظارت داشته باشد و از دخالت در امور داخلی شرکت‌های خصوصی خودداری کند.
وی در پایان گفت: اگر شرکت راه‌آهن از فعالیت در زمینه بار و مسافر کناره‌گیری کند و در این بازار ذی‌نفع نباشد، می‌تواند به‌عنوان نهاد تنظیم‌گر بازار حمل‌ونقل ریلی عمل کند و نظارت و داوری رقابت میان بازیگران غیردولتی را برعهده بگیرد. در این صورت، دولت نیز می‌تواند نماینده‌ای دیگر در نقش تنظیم‌گر داشته باشد. به‌جای‌اینکه تصدی‌ها را رها کرده و در بازار دخالت کند، دولت می‌تواند به‌عنوان تسهیلگر، به رشد بخش‌های مختلف یاری رساند.
سبک بهره‌وری از شبکه ریلی نیاز به تغییر دارد
محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل در رابطه با عملکرد کشور در راستای استفاده از ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی کشور به صمت گفت: در اقتصاد هر کشور، شبکه ریلی از اهمیت بالایی برخوردار است، اما متاسفانه در کشور ما به این ظرفیت بهاندازه کافی توجه نشده است. غفلت از بهره‌برداری بهینه از امکانات ریلی به سال‌های گذشته برمی‌گردد و شبکه ریلی ما به‌صورت غیربهینه و سنتی اداره می‌شود. باتوجه به افزایش جمعیت و گسترش نیازهای حمل‌ونقل، همچنین با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی کشور، ضروری است که شبکه ریلی به‌طورکامل بازنگری و اصلاح شود تا بتواند به نیازهای مختلف پاسخ دهد. همچنین، دخالت‌ها و تصدی‌گری در بازار می‌تواند به تسهیل امور و رشد بخش‌های مختلف کمک کند.
ضرورت همکاری دولت با بخش خصوصی
شاهجویی میزان خودکفایی در بخش توسعه شبکه ریلی را در کشور قابل قبول دانست و خاطرنشان کرد: در حال حاضر، باتوجه به زیرساخت‌های موجود، تولید ریل در کشور هیچ مشکلی ندارد و ایران یکی از کشورهای مستقل در این زمینه به‌شمار می‌آید. در 3 دهه گذشته، مسئولان مربوطه تلاش کرده‌اند تا وضعیت حمل‌ونقل ریلی را ساماندهی کرده و با ساخت خطوط ریلی جدید، شبکه حمل‌ونقل ریلی کشور را گسترش دهند. اما مشکل اصلی این است که همواره دولت به‌عنوان مجری ساخت و توسعه شبکه ریلی عمل کرده و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه محدود بوده است. اکنون که نیاز به توسعه این صنعت بیش از پیش احساس می‌شود، باید شرایط لازم برای سرمایه‌گذاری و همکاری‌های گسترده فراهم شود.
ضعف مدیریت در توسعه شبکه ریلی
شاهجویی اذعان کرد: به‌نظر می‌رسد، تحریم‌ها تاثیر چندانی بر توسعه خطوط ریلی کشور نداشته‌اند. در حال حاضر، بیشتر منابع و دانش فنی لازم برای توسعه و بهره‌برداری از حمل‌ونقل ریلی در داخل کشور تولید شده و نیازی به واردات زیرساخت‌ها و تجهیزات صنعتی احساس نمی‌شود. اما چالش اصلی در این حوزه به ضعف مدیریت و نحوه بهره‌برداری از شبکه ریلی مرتبط است که مانع استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود می‌شود.
وی همچنین اشاره کرد، از سال‌های گذشته بارها تاکید شده که حمل‌ونقل ریلی یکی از اولویت‌های اساسی کشور است، اما برای تحقق این هدف بهاندازه کافی برنامه‌ریزی نشده است. به‌همین‌دلیل، در مقایسه با کشورهای دیگر، میزان بهره‌برداری ما از شبکه ریلی در سطح پایین‌تری قرار دارد و از ظرفیت‌های موجود نیز به‌طورمحدود استفاده می‌شود.
استفاده از توان عملیاتی بخش‌های مختلف
شاهجویی به صمت گفت: برای توسعه شبکه ریلی، افزایش همکاری بخش خصوصی و غیردولتی از اهمیت بالایی برخوردار است و باید از ظرفیت‌های دیگر نیز بهره‌برداری شود. وی همچنین افزود: اگر مدیریت و تصدی بخش‌های مختلف شبکه ریلی به بخش خصوصی سپرده شود، این شبکه از حالت سنتی خارج شده و به‌سمت پویایی بیشتری حرکت خواهد
کرد.
وی در پایان تاکید کرد: یکی از بهترین اقداماتی که می‌توان انجام داد، تغییر مدل بهره‌برداری از شبکه ریلی است. این تغییر می‌تواند به اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت، جذب سرمایه‌گذاری‌های غیردولتی و استفاده از توان فنی و عملیاتی بخش‌های غیردولتی در بهره‌برداری از شبکه ریلی منجر شود. به‌عبارت‌دیگر، این اقدام می‌تواند به‌عنوان مهم‌ترین راهکار برای جلوگیری از کاهش عملکرد شبکه ریلی کشور و همچنین رونق آن و ایجاد اشتغال در این حوزه عمل کند.
سخن پایانی
یک شبکه حمل‌ونقل ریلی جامع و کارآمد می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در ارتقای سطح اقتصادی و رفاهی مناطق عمل کند و در نتیجه مشکلات امنیتی آنها را بهبود بخشد. علاوه بر این، زمانی که شبکه ریلی به تامین منافع کشورهای همسایه کمک کند و در راستای همکاری‌های اقتصادی و سیاسی مشترک قرار گیرد، به‌طورطبیعی به عاملی مهم در تقویت امنیت منطقه‌ای و حتی جهانی و مسائل مرتبط با آن تبدیل خواهد شد.
کارشناسان حوزه حمل‌ونقل ریلی در کشور بر این باورند که در میان بخش‌های مختلف حمل‌ونقل، راه‌آهن به‌دلیل مزایای خاصی همچون قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بالا و مصرف کم سوخت، نقش ویژه‌ای در ترابری هر کشور ایفا می‌کند، به‌طوری‌که حجم ترافیک در بسیاری از محورهای برون‌شهری و حومه‌ای کشور بالا بوده و شاخص مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل ریلی فراتر از انتظارات است. از ۸۰ سال پیش که سوت نخستین قطار در کشور ما شنیده شد، صنعت ریلی تفاوت‌های زیادی کرده است. در حال حاضر راه‌آهن از شهرهای زیادی می‌گذرد، هرچند شهرهای بسیاری نیز از این نعمت بی‌نصیب هستند. طبق نیاز کشور و پیش‌بینی‌های برنامه‌های توسعه‌ای، باید طول خطوط ریلی کشور به ۲۵هزار کیلومتر برسد، چراکه تمامی کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که ایمنی راه‌آهن ۲۰ برابر بیشتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است.
تمامی کشورهای دنیا با این نتیجه‌گیری، خطوط ریلی خود را توسعه داده‌اند، چراکه توسعه و رفاه ملی را به‌همراه دارد. از همین‌رو حمل‌ونقل ریلی باید به‌صورت مضاعف توسعه داده شود. بر همین اساس ضروری است، سهم حمل‌ونقل ریلی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه افزایش یابد؛ چراکه نرفتن به‌سمت حمل‌ونقل ریلی باعث می‌شود، مصرف سوخت در سایر بخش‌های حمل‌ونقل ۱۰هزار میلیارد تومان بر تولید ناخالص داخلی تاثیر منفی بگذارد. هم‌اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که باید ظرفیت‌سازی گسترده برای پاسخگویی به حجم بالای تقاضاها انجام گیرد، این در حالی است که در شرایط فعلی سهم بخش ریلی نیازمند اختصاص منابع قابل‌توجهی از سوی دولت است تا بتواند بیشترین حجم جابه‌جایی بار و مسافر را از آن خود کند.
