در چند قدمی «روز صفر آبی»
ممکن است تا یک ماه آینده سد ماملو را از دست بدهیم و به‌ترتیب لتیان، لار و کرج از مدار خارج شوند؛ این هشداری است که وزیر نیرو در مراسم آغاز بهره‌برداری از طرح‌های فاضلاب شهر لواسان، جنگلبان و امامزاده داوود(ع) اظهار کرد. به گفته وی، کشور بیش از ۵ سال است که در خشکسالی به‌سر می‌برد و نسبت به پارسال ۳۱ درصد و نسبت به بلندمدت، ۴۴درصد در بارش عقب افتاده است. در همین راستا، تاکید وزیر نیرو بر بکارگیری روش‌های متفاوتی برای کنترل مصرف شهروندان بوده، مبنی بر اینکه خوش‌مصرف‌ها تشویق شده و بدمصرف‌ها به‌شدت تنبیه شوند. از نگاه برخی کارشناسان، بدون مدیریت جدی مصرف و کاهش تلفات آب، تهران به‌سرعت به نقطه بحران نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود و راهکارهای بلندمدت باید به‌جای افزایش صرف منابع، بر صرفه‌جویی و نوسازی شبکه‌ها متمرکز باشد.
5 سال خشکسالی پیاپی
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اینکه در حوزه عملکردی استان تهران، از ابتدای سال آبی تاکنون، حدود ۱۵۰میلیمتر بارش ثبت شده، گفت: این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته حدود ۳۴درصد و نسبت به میانگین بلندمدت ۵۷ساله، حدود ۴۴درصد کاهش داشته است.
وی تصریح کرد: متاسفانه، باوجود پیش‌بینی‌هایی مبنی بر وضعیت نرمال بارندگی در ماه‌های اردیبهشت و خرداد، این پیش‌بینی‌ها محقق و کمبود بارش‌های زمستان نیز جبران نشد، به‌گونه‌ای که اکنون در دومین سال خشکسالی شدید طی دوره ۵۷ساله قرار داریم؛ این یعنی شرایط بسیار نامناسب است، به‌ویژه باتوجه به افزایش جمعیت نسبت به گذشته. افزون بر این، در حال تجربه پنجمین سال متوالی خشکسالی هستیم. این تداوم خشکسالی، ناشی از انباشت کم‌آبی در سال‌های گذشته است.
بزرگ‌زاده گفت: طبیعتا ورودی سدها نیز متناسب با این شرایط کاهش یافته است. در استان تهران، سدهای کرج و طالقان به‌ترتیب ۵۸ و ۳۲ درصد نسبت به سال گذشته، کاهش ورودی داشته‌اند. این سدها متعلق به سامانه غربی تهران هستند. همچنین، سدهای سامانه شرقی تهران یعنی لار و سرجمع لتیان و ماملو نیز با کاهش ۳۴ و ۴۴ درصدی مواجهند.
وی در ادامه گفت: این موضوع بسیار جدی است؛ بحران کم‌آبی در تهران، مسئله‌ای اساسی و بحرانی است. لازم به ذکر است که منظور از «تهران» تنها مناطق ۲۲گانه شهری نیست. حتی منظور تنها استان تهران هم نیست. این بحران، استان البرز، بخشی از استان قزوین (که از منطقه آبیک آغاز می‌شود) و مناطق اطراف تهران از جمله ورامین، پردیس، بومهن، رودهن و سایر شهرهای پیرامونی را نیز در برمی‌گیرد. همه این مناطق از منابع آبی مشترک بهره‌مند هستند؛ بخشی از این منابع، آب‌های زیرزمینی و بخشی نیز آب‌های سطحی است.
سخنگوی صنعت آب کشور بیان کرد: اکنون جمعیتی بالغ بر ۲۰ میلیون نفر در این منطقه سکونت دارند که رفاه آب‌پایه آنها به همین منابع آبی وابسته است. اگر مدیریت مصرف نکنیم، به یکدیگر آسیب می‌زنیم. واقعا راهی جز مدیریت مصرف وجود ندارد. منابع آبی جدیدی در اختیار نداریم که بخواهیم تخصیص دهیم. حتی اگر به‌سمت حفر چاه‌های جدید نیز برویم، مقدار آب بیشتری در اختیار شهروندان قرار نمی‌گیرد. این چاه‌ها اکنون رقیب یکدیگر شده‌اند، چراکه منابع آب زیرزمینی نیز محدود هستند و نمی‌توانیم به‌طور بی‌رویه بر تعداد چاه‌ها بیفزاییم.
وی با تاکید بر اینکه تنها راهی که پیش‌روی کشور قرار دارد، مدیریت مصرف است، گفت: برای مدیریت مصرف نیز راهکارهای ساده‌ای وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، کولر آبی یکی از مصرف‌کنندگان اصلی آب در تابستان است؛ استفاده صحیح از آن به‌صورتی که زیر سایه‌بان باشد، می‌تواند تاثیر مثبتی داشته باشد یا وقتی شهروندان در حال استحمام هستند و از شامپو یا صابون استفاده می‌کنند، می‌توانند شیر آب را موقتا ببندند. هنگام شست‌وشوی ظروف نیز ضرورتی ندارد که آب با فشار بالا مصرف شود؛ می‌توان شیر آب را به‌جای سه دور، فقط یک و نیم دور باز کرد تا یک جریان باریک با فشار کمتر ایجاد شود. این تغییرات ساده می‌تواند تاثیر بسزایی بر کاهش مصرف داشته باشد.
بزرگ‌زاده اظهار کرد: هم‌اکنون در بیش از ۴۰ شهر و در ۲۴ استان، شرایط آبی بحرانی وجود دارد. شهرهایی مانند تهران، البرز، اصفهان، ساوه، اراک، تبریز، بانه و بندرعباس در خط مقدم این بحران قرار دارند. خواهش ما از مردم این مناطق، بیش از دیگر مناطق کشور، این است که با مدیریت مصرف، هم به ما کمک کنند و هم به همدیگر احترام بگذارند تا خدای‌ناکرده سطح رفاه عمومی در این مناطق کاهش نیابد.
وی در پاسخ به این پرسش که در صورت خارج شدن سدهای تهران از مدار، آن‌گونه که وزیر نیرو هشدار داده است، تامین آب پایتخت چگونه خواهد بود، گفت: نباید اجازه دهیم که این اتفاق بیفتد. تمام اطلاع‌رسانی‌های وزیر محترم نیرو و همکاران ما، برای آن است که همگی با تمام وجود درک کنیم که اگر مدیریت مصرف نداشته باشیم، سطح رفاه آب‌پایه مردم در این مناطق به‌خطر می‌افتد.
وی اضافه کرد: ممکن است من یا شما در خانه‌مان ناگهان با قطعی چندساعته آب مواجه شده و در این گرما اذیت شویم. این اطلاع‌رسانی‌ها دقیقا برای جلوگیری از همین اتفاقات است. ما نباید فرض را بر این بگذاریم که مردم تهران و البرز می‌توانند همین الگوی پرمصرف را ادامه دهند و بعد بپرسیم «چه خواهد شد؟» همه ما باید کمک کنیم که این شرایط بحرانی به نقطه غیرقابل‌بازگشت نرسد.
سدهای تهران در حال خروج از مدار
حسین نایب، عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: در حال حاضر، مصرف آب در تهران به رقمی بالاتر از ۳ میلیارد و ۵۰۰میلیون لیتر در شبانه‌روز رسیده، یعنی عددی بالاتر از تقریبا ۴۲ تا ۴۳ مترمکعب در ثانیه. در ذهنیت مدیران و حکمرانان بخش آب، به‌ویژه شرکت آب‌وفاضلاب تهران و شرکت آب منطقه‌ای تهران، همواره این تصور وجود داشته است که اگر مصرف آب شرب تهران به مرز ۵۰ مترمکعب در ثانیه برسد، مشکلات، چالش‌ها و بحران‌های جدی در تامین آب شرب، به‌صورت محسوس و ملموس بروز خواهد کرد؛ چه از منظر ساختار تامین و چه از نظر ساختار فنی. اکنون به این عدد بسیار نزدیک شده‌ایم و تامین نیاز آبی تهران در این سطح، برابر با رسیدن به «روز صفر» است؛ یعنی شرایطی که امکان تامین آب با چالش‌های جدی همراه خواهد بود.
وی ادامه داد: علت اصلی این بحران را می‌توان به 2دسته تقسیم کرد؛ نخست، مباحث جمعیتی و دوم، مسائل فنی. در حوزه جمعیتی، سیاست‌های نادرست در زمینه افزایش جمعیت شهر تهران و مهاجرت به آن طی سال‌های اخیر، تمرکزگرایی غیرمنطقی و افزایش بی‌رویه تامین و عرضه از منابع مختلف، به‌ویژه آب، موجب شده است که مصرف آب در تهران به سطوح بحرانی برسد.
نایب گفت: در بخش فنی نیز با مسائلی نظیر هدررفت و نشت آب در شبکه مواجهیم. همان‌گونه که مسئولان صنعت آب بارها اشاره کرده‌اند، میزان تلفات واقعی آب در تهران حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد و این رقم ۱.۵ تا ۲برابر استانداردهای بهینه جهانی است. این میزان هدررفت، نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه و اقدامات اصلاحی در شبکه دارد تا آب به‌حساب‌نیامده کاهش یابد. قطعا شرکت آب و فاضلاب تهران و وزارت نیرو این موضوع را در دستور کار دارند، اما باید با شدت و سرمایه‌گذاری بیشتری دنبال شود.
عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران اظهار کرد: از سوی دیگر، ما در تهران با استفاده از آب شرب برای مصارف غیرشرب، نظیر پر کردن استخرها در شمال‌شهر، انشعابات غیرمجاز در جنوب تهران و حتی آبیاری فضای سبز شهری مواجهیم. اگرچه این موارد در سال‌های اخیر جرم‌انگاری شده‌اند، اما همچنان در برخی مناطق، فضای سبز شهری با آب شرب آبیاری می‌شود.
نایب افزود: تمام این عوامل موجب شده است که نیاز آبی تهران به مرز ۵۰ مترمکعب در ثانیه برسد. در عین حال، سدهای تامین‌کننده آب تهران ـ نظیر لتیان، ماملو، لار و کرج ـ نیز به‌دلیل تغییر اقلیم و کاهش بارندگی، دچار کمبود ذخیره آب شده است؛ به‌ویژه در فصول تابستان و پاییز که هم‌اکنون در آن قرار داریم. این وضعیت موجب شده است مدیران از سال‌های گذشته به فکر ایجاد خط انتقال جدید آب از سد طالقان بیفتند تا از طریق یک پروژه بین‌حوضه‌ای، میزان برداشت و تامین آب را افزایش دهند؛ پروژه‌ای که کرج نیز در مسیر آن قرار دارد و از این آب منتفع می‌شود. با این حال، صرف افزایش عرضه آب از طریق سد طالقان یا حفر چاه‌های جدید در جنوب تهران، راه‌حل بلندمدت محسوب نمی‌شود. مادامی که سیاست‌های جمعیتی و تمرکزگرایانه اصلاح نشود، افزایش عرضه منجر به افزایش تقاضا خواهد شد، بنابراین باید مرزی برای ادامه این روند در نظر گرفت. متاسفانه ذهنیت غالب مدیران همچنان مبتنی بر مسکن دادن به این بیمار است، نه درمان ریشه‌ای مشکل.
فرسودگی شبکه آبرسانی پایتخت
وی در پاسخ به این پرسش اساسی که جلوگیری از بحران آب دقیقا به چه نوع بودجه‌ریزی و سیاست‌گذاری نیاز دارد، اذعان کرد؛ موضوع «تلفات آب» هم‌اکنون چه در سطح نهادهای دولتی و چه در محافل دانشگاهی و علمی کشور، در حال بررسی و تحلیل است. این تلفات آب، یا به‌عبارت دقیق‌تر، آب به‌حساب‌نیامده، خود به 2بخش مجزا تقسیم می‌شود؛ تلفات ظاهری و تلفات واقعی. منظور از تلفات واقعی، آن بخشی از هدررفت آب است که ناشی از نشتی‌ها، ترکیدگی لوله‌ها، فرسودگی شبکه و حوادث زیرزمینی است. در واقع این آب‌ها باوجود کیفیت بالا و هزینه‌بر بودن در فرآیند تصفیه و انتقال، بدون اینکه مورداستفاده قرار گیرند، به دل زمین نفوذ می‌کنند و از چرخه مصرف خارج می‌شوند.
عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران گفت: برای کاهش این نوع از تلفات، راهکارهایی فنی و اجرایی وجود دارد؛ از جمله نوسازی شبکه‌های فرسوده، ارتقای زیرساخت‌های آبرسانی، بهره‌گیری از سیستم‌های نوین نشت‌یابی و نظارت هوشمند بر عملکرد شبکه. این اقدامات مستلزم سرمایه‌گذاری هستند، اما نکته مهم اینجاست که این سرمایه‌گذاری‌ها در مقایسه با هزینه‌های سنگین پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای یا حتی انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به مناطق مرکزی همچون تهران، بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر است.
وی بیان کرد: رویکرد موثر در این زمینه باید ترکیبی از راهکارهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری باشد؛ به‌نحوی‌که میزان تلفات از سطح فعلی که حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد برآورد می‌شود، به سطوح استاندارد جهانی که بین ۱۰تا ۱۵ درصد است، کاهش یابد. این کاهش معادل ذخیره‌سازی و استفاده مجدد از حدود ۵ تا ۱۰ درصد آب شرب باکیفیت است که می‌تواند نقش بسزایی در بهبود وضعیت منابع آبی کشور ایفا کند.
نایب تصریح کرد: در سال‌های گذشته، دفاتری برای کاهش آب به‌حساب‌نیامده در شرکت آب و فاضلاب تهران و سایر استان‌ها تشکیل شده‌اند، اما برای دستیابی به اهداف واقعی، نیازمند تزریق سرمایه، توسعه فناوری و تغییر نگاه به پروژه‌های اجرایی هستیم. این مسئله باید از حالت نمادین خارج شده و به یک پروژه راهبردی و اولویت‌دار بدل شود.
این کارشناس حوزه آب گفت: از سوی دیگر، باید به‌شدت از مصرف آب شرب در بخش‌هایی مانند آبیاری فضای سبز شهری و پر کردن استخرهای شخصی جلوگیری شود. وضع قوانین بازدارنده و جریمه‌های سنگین برای افرادی که از آب شرب برای مصارف غیرضروری استفاده می‌کنند، از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد.
از ته‌نشست تا ته‌کشیدن
وی در پاسخ به این سوال که اساسا از مدار خارج شدن سدها به چه معنا است، گفت: یک سد معمولا دارای مخزنی است که بخشی از آن به فضای مرده اختصاص دارد. این فضا به‌دلیل رسوبات، جلبک‌ها و ته‌نشست‌ها، قابل‌بهره‌برداری نیست. فرض کنیم سد دارای ۹۰ درصد ظرفیت مفید و ۱۰ درصد فضای مرده است؛ حال اگر ورودی آب به‌دلیل کاهش بارندگی یا برداشت‌های بالا از رودخانه کم شود و در عین حال، برداشت از سد نیز ادامه یابد، به‌تدریج این حجم مفید کاهش یافته و به‌صفر می‌رسد. در این شرایط، سد دیگر نمی‌تواند آبی را تامین کند و اصطلاحا از مدار خارج می‌شود.
نایب گفت: افزایش عرضه، چه با احداث چاه‌های جدید در جنوب تهران، چه با برداشت بیشتر از سد طالقان یا دیگر سدها و چه از طریق انتقال آب بین‌حوضه‌ای، به‌تنهایی پاسخگو نخواهد بود، چراکه همزمان با افزایش تامین، تقاضا نیز رشد می‌کند؛ به‌ویژه باتوجه به تمرکز جمعیتی در استان تهران. بنابراین، باید مرزی برای سیاست‌های افزایش عرضه تعریف و از ادامه این روند بی‌پایان جلوگیری کرد.
عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران اظهار کرد: ذهنیت غالب مدیریتی متاسفانه همچنان به‌دنبال «مسکن»هایی برای بحران است، نه درمان واقعی آن. سیاست‌گذاری‌ها باید به‌گونه‌ای بازبینی شود که در آن، صرفه‌جویی، بهره‌وری و ارتقای فناوری جایگزین پروژه‌های پرهزینه و انتقال‌های گسترده شود.
وی افزود: در صورت بروز شرایط بحرانی و رسیدن به «روز صفر»، یعنی زمانی که سدهای تهران توان تامین آب را ندارد، تدابیری همچون استفاده از چاه‌های اضطراری و منابع آب استان‌های معین در نظر گرفته شده‌اند، اما این منابع جایگزین نه‌تنها پایدار نیستند، بلکه کیفیت مطلوب آب را نیز ندارند و ممکن است آلوده باشند.
بنابراین، صرفه‌جویی همگانی، کاهش مصرف در بخش‌های غیرضروری و حذف مصارف غیرشرب از آب شرب، تنها راه افزایش تاب‌آوری و به‌تاخیر انداختن رسیدن به آن روز بحرانی، خواهد بود.
سخن پایانی
باوجود اینکه برخی کارشناسان حل مسئله تامین آب در تهران را مربوط به سیاست‌های کلان کشور از جمله سیاست‌های جمعیتی می‌بینند، مسئولان مربوطه در حوزه آب تاکید بیشتری بر مدیریت مصرف شهروندان دارند. در این راستا وزارت نیرو بر سیاست‌های تشویقی برای خوش‌مصرف‌ها و سیاست‌های تنبیهی برای بدمصرف‌ها دارد.
