حل معضل کم‌آبی نیازمند برنامه ملی و همگانی
کاهش بارش‌ها و برداشت بی‌رویه آب از منابع سطحی و زیرزمینی، زنگ خشکسالی در بسیاری از استان‌های کشور را به‌صدا درآورده است؛ هشداری که اگر با اجرای طرح‌های گسترده آبخیزداری همراه نباشد، بحران‌آفرین خواهد شد.
عرصه‌های زیست محیطی، کشاورزی و به‌ویژه سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌های بسیاری از استان‌ها هم طی سال‌های اخیر به‌علت کاهش بارش‌ها و خشکسالی‌های ممتد، متحمل خسارت‌های فراوانی شده‌اند که می‌توان به فرونشست ممتد زمین در دشت‌ها و بیابان‌ها، افزایش بیابان‌ها و تولید کانون‌های ریزگرد و خشک شدن تالاب صالحیه اشاره کرد.
حقابه‌ای که از البرز دریغ می‌شود
علیرضا عباسی، نماینده مردم کرج، فردیس و اشتهارد در مجلس در گفت‌وگو با مهر بااشاره به خشکسالی‌های اخیر در البرز و خسارت به محیط‌زیست استان اظهار کرد: با اینکه ۲ سد طالقان و کرج در البرز واقع شده‌اند، اما این استان از سهم واقعی خود بی‌بهره است و حقابه محیط‌زیست رعایت نمی‌شود.
وی با بیان اینکه حقابه محیط‌زیست رودخانه کرج ۱۸۰ میلیون مترمکعب است، تصریح کرد: حقابه استان از ۲ سد طالقان و کرج باید به ۳۰ درصد برسد و در صورت محقق نشدن این امر، شاهد افزایش خشکسالی و به‌تناسب آن ریزگردها خواهیم بود که هم برای استان و هم پایتخت مشکل‌آفرین خواهد شد.
لزوم ساماندهی چاه‌های غیرمجاز
عباسی بااشاره به وجود ۳۸۰ هزار چاه غیرمجاز در کشور بیان کرد: بخشی از این چاه‌های غیرمجاز در استان البرز واقع هستند و بیشتر برای کشت محصولات غیراساسی کشاورزی موردبهره‌برداری قرار می‌گیرند و بیشترین ضربه را به منابع آب زیرزمینی می‌زنند.
وی باتوجه به اینکه در ماده ۳۵ بخش ۸ قانون برنامه ۵ ساله ششم دولت موظف شده است که برای مقابله با بحران کم‌آبی و تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی، ارتقای بهره‌وری را در دستور کار خود قرار دهد، خاطرنشان کرد: علاوه بر انسداد چاه‌های غیرمجاز باید با نصب کنتور هوشمند و حجمی آب روی چاه‌های دارای پروانه به‌جبران تراز آب بپردازیم.
زمین خراسان‌شمالی تشنه است
کم‌آبی هرچند اکنون نیز به یک مسئله حساس تبدیل شده، اما به‌مرور تبدیل به یک بحران جدی خواهد شد. این بحران در استان‌هایی همچون خراسان‌شمالی که مبنای زندگی حدود ۵۰ درصد مردم کشاورزی و دامداری است، بیشتر نیز به‌چشم می‌خورد، از این‌رو نگاهی به وضعیت بارش‌ها، خشکسالی، شرایط سدها، وضعیت کشاورزی و… در خراسان‌شمالی می‌اندازیم.
علیرضا گلرخ، سرپرست اداره تحقیقات کاربردی هواشناسی خراسان‌شمالی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر به تشریح جزییات بارش‌ها در استان طی سال آبی جاری پرداخت و اظهار کرد: تمامی ایستگاه‌های استان نسبت به دوره آماری، میزان بارش کمتری را ثبت کرده‌اند.
سرپرست اداره تحقیقات کاربردی هواشناسی خراسان‌شمالی تصریح کرد: این افزایش بارندگی در قیاس با سال قبل، نشان‌دهنده وضعیت وخیم بارش‌ها در سال گذشته بوده؛ زیرا باوجود این افزایش، همچنان میزان بارندگی در قیاس با دوره آماری درازمدت به‌شدت کاهش یافته است.
کاهش ورودی آب به سدها
وحید واسطه، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌شمالی به وضعیت نامناسب سدهای استان اشاره داشت و اظهار کرد: تا هفته پایانی فروردین، میزان حجم ورودی آب به سدهای استان نسبت به سال قبل بیش از ۳۰ درصد کاهش یافته است. وی افزود: مخازن سدهای خراسان‌شمالی ۲۳۴ میلیون مترمکعب ظرفیت دارد که اکنون حدود ۸۰ میلیون مترمکعب آب دارد.
واسطه بیان کرد: به این ترتیب تنها ۳۴ درصد مخازن خراسان‌شمالی آب دارد که ادامه روند فعلی، شرایط را بحرانی خواهد کرد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌شمالی در انتها گفت: خروج آب از مخازن سدهای استان در ۷ ماه سال آبی جاری در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۴۷ درصد کاهش یافته است.
۳۰ درصد جنگل‌های استان خشک شدند
اما این بارندگی‌ها به‌صورت مستقیم بر کشاورزان، دامداران و فضای سبز اثر گذاشته است. دامداران خراسان‌شمالی طی سال گذشته روزهای سختی را پشت‌سر گذاشتند و افزایش شدید نرخ نهاده‌های دامی نیز این مشکلات را دوچندان کرده بود، اما خشکسالی همچنان اثرات ناخوشایند خود را دارد.
مهدی قدیمی، مدیر اداره جنگلداری و جنگل‌کاری خراسان‌شمالی اظهار کرد: حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد جنگل‌های خراسان‌شمالی به‌علت کاهش بارندگی خشک شده‌اند.
وی افزود: آبیاری طرح جنگل‌کاری با چالش مواجه شده و کمبود اعتبارات نیز شرایط را دشوارتر ساخته است. این در حالی است که حدود ۶۰۰ هکتار از مساحت پروژه‌های جنگل‌کاری انجام‌شده در استان نیازمند آبیاری است.
آب‌بندان‌هایی که جان زراعت را می‌گیرد
گلستان به‌دلیل برخورداری از چندین رشته رودخانه دائمی و شرایط توپوگرافی، از استان‌های مستعد در حوزه احداث آب‌بندان یا سدهای کوچک محلی بوده و این سازه‌های آبی با هدف‌های مختلفی طی سالیان گذشته احداث شده است.
گستره فراگیر رودخانه دائمی در گلستان به‌ویژه در مناطق دشتی و جلگه‌ها، فرصت مناسبی را ایجاد کرده تا با احداث آب‌بندان بتوان از زمین‌های حاصلخیز واقع در جلگه‌های گلستان استفاده کرد. هرچند بهره‌برداری از آب‌بندان‌ها نقش بسزایی در تامین آب زراعت دارد، اما احداث برخی از این سازه‌ها به‌صورت غیرمجاز و بدون تحصیل مجوزهای لازم از دستگاه‌های متولی انجام شده؛ موضوعی که برای سایر آب‌بندان‌های دارای پروانه مشکلاتی را ایجاد کرده است.
در دهه‌های گذشته احداث آب‌بندان‌های بدون‌مجوز، توسط مردم امری مرسوم بود و به‌سبب شرایط خاص اقلیمی و بارش‌های به‌نسبت مطلوب، دغدغه زیادی نزد مدیران بخش آب برای مدیریت آنها وجود نداشت اما با تشدید کم‌آبی و کاهش بارش‌های آسمانی توجه متولیان بخش آب به این سازه‌ها بیشتر شده تا جایی که براساس اظهارنظر مدیران آب منطقه‌ای مقرر شده تا این سازه‌ها تخریب شوند.رئیس سازمان جهاد کشاورزی گلستان گفت: در سطح استان براساس آمار اولیه، ۵۴۸ آب‌بندان دومنظوره و چندمنظوره (کشاورزی، شیلات و گردشگری) داشتیم که با حساب بخش شیلات تعداد آنها به ۶۴۷ آب‌بندان با ۹ هزار و ۹۲۶ هکتار می‌رسد که در اقصی نقاط استان پراکنده هستند.
محمد برزعلی افزود: حجم ذخیره آب‌بندان‌های استان پس از لایروبی ۳۲۰ میلیون مترمکعب بوده و یکی از مزایای آن مدیریت مردمی، کنترل سیلاب و... است. وی بیان کرد: در سنوات گذشته ۱۲۰ دهنه از آب‌بندان‌ها شامل ۳ هزار و ۴۰۰ هکتار مطالعه شده و هزار و ۵۰ هکتار مرمت و ۵۰۰ هکتار هم امسال در دست بهسازی و مرمت است.
منابع آب کهگیلویه و بویراحمد مدیریت نمی‌شود
شهری که روزی نام پایتخت طبیعت ایران را یدک می‌کشید، سال ۱۴۰۰ برای نخستین‌بار در تاریخش تجربه تنش آبی از اوایل تابستان تا اواخر زمستان را با خود به‌همراه داشت و آب شهر تنها در ۱۲ ساعت از شبانه‌روز برقرار بود.
یاسوج، مادوان، باشت، لیکک، دیشموک و بیش از ۱۲۵ روستای کهگیلویه و بویراحمد طی سال‌های اخیر تنش آبی را با جان و تن حس کردند.
هدررفت آب یاسوج ۶۰ درصد است
در بعد دیگر، بررسی خبرگزاری مهر نشان می‌دهد یکی از فرسوده‌ترین شبکه‌های انتقال آب کشور متعلق به شهر یاسوج بوده و هدررفتی بیش از ۵۰ درصد را رقم می‌زند و این در حالی است که هدررفت و برداشت غیرمجاز در سطح کشور آماری ۲۵ درصدی دارد.
همچنین وزیر نیرو در مصاحبه‌ای به وضعیت هدررفت آب یاسوج اشاره کرد و گفت: هم‌اکنون میزان هدررفت آب در برخی شهرهای کشور مثل یزد بسیار کم و حتی از استانداردهای جهانی نیز کمتر است، اما در برخی شهرها مثل یاسوج به علت وضعیت جغرافیایی خاص منطقه و فرسودگی بسیار زیاد خطوط و شبکه‌های آبرسانی آن، حدود ۶۰ درصد است.
علی‌اکبر محرابیان با اشاره به کم بودن اعتبارات جلوگیری از هدررفت آب، افزود: با این وجود طرح کاهش هدررفت آب در شهرهایی مانند یاسوج در دستور کار قرار گرفته است.
محرابیان بااشاره به راهکار کاهش هدررفت آب در کشور افزود: قرار است با استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، شبکه‌های فرسوده آبرسانی، اصلاح و از محل جلوگیری از هدررفت، بخشی از آب توسط سرمایه‌گذار به دیگر بخش‌ها فروخته شود که با این کار هم هدررفت کنترل و هم سرمایه بخش خصوصی برگشت داده می‌شود. برهمین اساس زنجیره متعددی در بحث مدیریت منابع آبی کهگیلویه و بویراحمد نقش داشته که باید براساس اقلیم، کنترل و مدیریت مناسب منابع شکل بگیرد.
سخن پایانی
نباید فراموش کرد که ایران در اقلیمی خشک قرار گرفته است و پدیده خشکسالی نیز محدود به چند سال اخیر نمی‌شود، بنابراین حل ریشه‌ای این معضل نیاز به برنامه و دیدگاهی ملی و همگانی دارد، چرا که تداوم روند موجود در آینده نه‌چندان دور، بخش عظیمی از منابع غذایی، جانوری و گیاهی کشور را نابود خواهد کرد.
خشکسالی مشکلات زیادی از جمله گسترش بیابان‌ها، شکاف برداشتن زمین، کاهش میزان منابع آبی و نابودی گونه‌های گیاهی را در پی داشته است که برخی از آنها شاید جبران‌ناپذیر باشند. صرفه‌جویی و مدیریت مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعت و آشامیدنی جزو مهم‌ترین راهکارهایی به‌شمار می‌رود که برای مدیریت خشکسالی از سوی مردم باید انجام شود، در سطح مدیریت کلان کشور نیز باید اجرای طرح‌های گسترده آبخیزداری، کاشت محصولات کم‌آب‌بر و کنترل مناطق بیابانی با کاشت گونه‌های گیاهی خشک‌پسند در دستور کار قرار گیرد.
