۲۰ میلیون نفر تحت‌تاثیر گردوغبار

علی درویشی بلورانی، استاد دانشگاه و کارشناس گردوغبار و پایش تخریب سرزمین در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: گردوغبار نتیجه برآیند 3پدیده است که نخستین آن، تخریب سرزمین است؛ یعنی زمین کارآیی خود را از دست می‌دهد، ذرات خاک چسبندگی ندارد و ریشه‌ای در آنوجود ندارد. دومین موضوع، خشکسالی‌ها است که برخی آن را ناشی از تغییر اقلیم می‌دانند و برخی عوامل دیگری را درنظر می‌گیرند. این خشکسالی‌ها می‌تواند به‌خاطر شکل کشاورزی یا موضوعات اقلیمی یا هیدرولوژیکی باشد. در هر صورت، عاملی تشدیدکننده محسوب می‌شود. سومین موضوع نیز، فشار بیش از حد بر منابع آب و خاک است؛ در واقع افزایش جمعیت و زیاده‌خواهی انسان‌ها باعث می‌شود این 3 عامل دست‌به‌دست هم دهند و پدیده گردوغبار ایجاد شود. وی تصریح کرد: حدود ۱۶سال پیش، نخستین توفان‌های گردوغبار از کشور عراق وارد تهران شد. در همان زمان، حساسیت‌ها نسبت به این پدیده افزایش یافت و پروژه‌هایی برای بررسی و مقابله با آن در دستور کار قرار گرفت. در سال ۱۳۹۵، پروژه‌ای با همکاری استانداری قزوین و با عنوان «طرح جامع مقابله با پدیده بیابان‌زایی و گردوغبار در استان قزوین» تعریف شد که مجری آن دانشگاه شهید بهشتی بود و من نیز به‌عنوان همکار در آن پروژه حضور داشتم. درویشی ادامه داد: در همان زمان، کانون‌هایی را که امروز نیز درباره آنها صحبت می‌شود، شناسایی و معرفی کردیم. شخصا موضوع را به شهرداری تهران و سازمان مدیریت بحران استان قزوین اطلاع دادم. در آن برهه تاکید شد که دشت فرسایش‌پذیر واقع در حدفاصل بوئین‌زهرا و آبیک و حتی پایین‌تر از بوئین‌زهرا، منطقه‌ای بسیار مستعد فرسایش بادی است. استانداری قزوین مساحتی حدود ۶۰ هزار هکتار را برای این دشت اعلام کرده بود که از این میزان، ۴۰هزار هکتار مربوط به محدوده بوئین‌زهرا و ۲۰هزار هکتار متعلق به منطقه آبیک بود. بازدیدهای میدانی متعددی از این مناطق انجام شد و در چندین نوبت، خطر فرسایش‌پذیری دشت قزوین به سازمان حفاظت محیط‌زیست و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام شد. وی افزود: اگر از منطقه مهرگان، در مسیر قزوین به تهران حرکت کنیم و از حوالی ناصرآباد تا آبیک و حتی نظرآباد پیش برویم ـ و از شمال نیز همین مسیر را در نظر بگیریم ـ و از جنوب نیز از بوئین‌زهرا تا نزدیکی اشتهارد و ماهدشت را لحاظ کنیم، این محدوده‌ها دارای ویژگی‌های خاص اقلیمی هستند. یکی از این ویژگی‌ها، قرار گرفتن در مسیر بادهای غالب غربی ـ شرقی است که از سمت شمال‌شرقی کشور می‌وزد. این کانون‌ها عمدتا در استان قزوین واقع شده‌اند و بخشی نیز در استان البرز قرار دارد. درویشی گفت: در جنوب استان تهران نیز، کانون‌های فعال گردوغبار از جمله در اطراف شهرک صنعتی کاوه، شمال‌ساوه، حوالی پرندک و پرند وجود دارد. همچنین در رباط‌کریم نیز کانون‌هایی شناسایی شده است که به‌صورت مستقیم بر کیفیت هوای تهران اثرگذار هستند. در سمت شرق نیز استان سمنان، به‌ویژه از سمت گرمسار، دارای کانون‌های گردوغبار است. اینها همگی کانون‌های داخلی گردوغبار محسوب می‌شوند که جمعیتی بالغ بر ۲۰میلیون‌نفر در تهران، کرج و حومه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. وی اظهار کرد: رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست تهران اعلام کرد؛ به‌دلیل وزش بادهای نسبتا شدید به‌ویژه در بهار و تابستان و افزایش شدت آن در چند سال اخیر، روند بیابان‌زایی در حال تشدید است و منشأ گردوغبار اخیر تهران تالاب صالحیه در مرز البرز و قزوین بوده و همچنین مناطق ملارد و ورامین در خود استان تهران به کانون‌های گردوغبار تبدیل شده‌اند. اما اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت کنیم، باید به مدیریت منابع آب در دشت قزوین و در اطراف تالاب صالحیه اشاره کنیم که باعث توسعه کشاورزی و تخلیه آب‌ّ‌های زیرزمینی شده و همین امر نیز این منطقه را تبدیل به کانون گردوغبار کرده است.

برآورد خسارت اقتصادی گردوغبار

وی در پاسخ به این سوال که آیا برآوردی ازهزینه‌ها و خسارات اقتصادی گردوغبار وجود دارد، گفت: در حال‌ حاضر یک پروژه برای مدیریت بحران شهرداری تهران در دست داریم که با همکاری پژوهشکده سوانح انجام می‌شود. دسته‌بندی‌های مختلفی از هزینه‌های ناشی از گردوغبار وجود دارد که 4 حوزه اصلی آن به سلامت، کشاورزی، صنعت و تجارت و ساختمان‌ها مربوط می‌شود.

وی در ادامه گفت: موضوع سلامت شاید عدد بالایی از نظر برآورد خسارت نسبت به دیگر حوزه‌ّها نداشته باشد، اما از نظر اهمیت، مهم‌ترین است. درباره موضوع کشاورزی نیز باید به تخریب پوشش گیاهی و کاهش بهره‌وری محصولات کشاورز اشاره کرد. درباره صنعت و تجارت هم تعطیلی فرودگاه‌ها، بسته شدن جاده‌ها، تصادف، اختلال در خطوط برق و ... از موارد هزینه‌ّهای اقتصادی گردوغبار است. درباره موضوع ساختمان نیز باید به هزینه‌ّهایی مثل شست‌وشو اشاره کرد. این کارشناس حوزه گردوغبار گفت: در تهران کشاورزی به‌معنای گسترده‌ای وجود ندارد،همچنین در تهران فاکتور گرفته شده بود و داده‌ای درباره حمل‌ونقل نداشتیم، بنابراین تنها 2 حوزه را بررسی کرده‌ایم؛ یعنی سلامت و ساختمان. در حوزه ساختمان، موضوع تمیزکاری داخل و خارج ساختمان‌ها بررسی شد. با استفاده از داده‌های شرکت‌های خدماتی، متراژ خانه‌ها، تعداد طبقات و رتبه‌بندی مناطق ۲۲گانه تهران، برآوردهایی انجام دادیم.  حتی هزینه‌ها را هم به دلار و هم به تومان محاسبه کردیم. عدد به‌دست‌آمده بسیار بالا بود و البته چون پروژه هنوز منتشر نشده، فعلا نمی‌توان آن را اعلام کرد. درویشی گفت: موضوعی که هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است، هزینه شست‌وشوی ماشین‌ها در زمان بروز پدیده گردوغبار است. به هر حال در تهران و کرج حدود ۲۰میلیون نفر زندگی می‌کنند. اگر برای هر ماشین، میزان مصرف آب و هزینه شست‌وشو را در نظر بگیریم، به عدد بالایی خواهیم رسید. درویشی در پاسخ به این پرسش که بررسی‌ها چه تفاوت‌هایی را در میزان تاثیرگذاری گردوغبار در مناطق مختلف تهران نشان می‌دهد، گفت: گردوغبارهای امسال در پروژه ما لحاظ نشده، چراکه این پروژه مربوط به سال گذشته بوده و تاکنون نتایج آن از سوی مدیریت بحران منتشر نشده است. اما بررسی‌های سال‌های گذشته نشان می‌دهد بیشترین تاثیر رخدادهای گردوغبار مربوط به جنوب و جنوب‌شرق تهران بوده است. وی ادامه داد: اما درباره گردوغبارهای امسال احتمالا بیشترین اثرگذاری و شدت تاثیر این پدیده در نواحی غربی مشاهده شود. عمده تاثیرات در مسیر کریدور باد قرار دارد که از کرج عبور کرده و غرب تهران را به‌طورکامل تحت‌پوشش قرار می‌دهد، سپس به سمت جنوب تهران متمایل شده و از میرداماد و ونک به پایین را در بر می‌گیرد، تا در نهایت از جنوب‌شرق تهران خارج می‌شود. در این میان، برخی توفان‌های گردوغبار از سمت شرق و نواحی اطراف گرمسار وارد تهران می‌شود. گروهی دیگر نیز از مناطق نزدیک به اراک و قم منشأ می‌گیرد که مستقیما از جنوب به تهران وارد می‌شوند. درویشی گفت: به‌طورکلی اگر بگویم، تا امسال بیشترین تاثیر گردوغبار در جنوب و جنوب‌شرق تهران مشاهده شده است.

 البته باتوجه به تغییر الگوهای اقلیمی و وضعیت خاص امسال، احتمالا نیاز به بررسی مجدد این الگوها وجود دارد، چراکه وضعیت گردوغبار در امسال به‌مراتب نگران‌کننده‌تر از سال‌های گذشته، به‌ویژه در مناطق شرقی تهران است.

گردوغبار و خسارت‌های پنهان

حمیدرضا پیروان، دانشیار گروه تحقیقات مهندسی حفاظت آب و خاک در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: در استان‌های تهران و البرز، به‌ویژه غرب تهران، برخی مناطق به‌عنوان کانون‌های گردوغبار شناسایی شده‌اند که این کانون‌ّها بیشتر مراکز برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ها است. در جنوب تهران، اطراف دریاچه نمک و اطراف حسن‌آباد نیز، کانون‌هایی وجود دارد که تاثیر مستقیمی بر هوای پایتخت دارند. در منطقه اشتهارد نیز، پهنه‌هایی از اراضی شور وجود دارد که تبدیل به کانون گردوغبار شده است.

وی ادامه داد: یکی از دلایل تبدیل این مناطق به کانون‌های تولید گردوغبار، علاوه بر برداشت بی‌رویه منابع‌طبیعی، تداوم گرما، کاهش رطوبت خاک و فقر پوشش گیاهی است. در چنین شرایطی و در تداوم گرما، خاک مناطق در برابر وزش باد بسیار آسیب‌پذیر می‌شود و با کوچک‌ترین جریان هوا گردوغبار ایجاد می‌شود. به‌عبارتی، مجموعه‌ای از عوامل از جمله گرمای مداوم، بهره‌برداری ناپایدار از منابع و کاهش پوشش گیاهی، به‌طورمستقیم در گسترش این پدیده نقش دارند. وی بااشاره به اینکه از منظر اقتصادی، خسارات ناشی از گردوغبار بسیار قابل‌توجه است، گفت: طرحی پژوهشی در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در حال انجام است که به‌طورجامع، خسارات اقتصادی ناشی از فرسایش بادی و گردوغبار را بررسی می‌کند. قرار است گزارش نهایی این پژوهش در یک تا 2 ماه آینده منتشر شود که در آن، آسیب‌ها به‌صورت عددی و مستند ارائه خواهند شد.

 وی افزود: در حال‌ حاضر، برآورد دقیق ریالی از خسارات، موجود نیست، اما می‌توان به چند معیار کلی خسارات مانند کاهش عملکرد کشاورزی، افزایش بیماری‌های قلبی و عروقی، تعطیلی موقت ادارات، اختلال در حمل‌ونقل مانند بسته شدن راه‌های ارتباطی در مناطق درگیر از جمله استان سیستان و بلوچستان و آسیب‌های روانی به ساکنان اشاره کرد.

وی بااشاره به اینکه، این پدیده نه‌تنها به سلامت جسمی، بلکه به روحیه عمومی، بهره‌وری نیروی انسانی، سیستم‌های انتقال نیرو، زیرساخت‌های ارتباطی و فعالیت‌های اقتصادی نیز آسیب وارد می‌کند، گفت: با تداوم خشکسالی و سوءمدیریت منابع آب و خاک، ابعاد این آسیب‌ها هر سال گسترده‌تر می‌شود.

راهکارهای مقابله با گردوغبار

پیروان بیان کرد: برای مقابله موثر با گردوغبار، نیاز به اتخاذ رویکردی جامع داریم. نخستین گام، مدیریت منابع آب و خاک در سطح حوضه آبخیز است. بهره‌برداری از منابع، چه در بالادست و چه پایین‌دست، باید براساس یک برنامه‌ریزی مدونی انجام شود. به‌عنوان‌مثال، اگر در بالادست یک حوضه سد احداث می‌شود، باید نیازهای آبی پایین‌دست و حقابه محیط‌زیستی نیز در نظر گرفته شود. متاسفانه تاکنون چنین رویکرد یکپارچه‌ای در کشور اجرا نشده است. وی اضافه کرد: همچنین، مشارکت مردمی در پروژه‌های عمرانی و محیط‌زیستی، نقشی کلیدی دارد. بهره‌برداران باید به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی در این فرآیند حضور داشته باشند. تنها در این صورت می‌توان با کمترین خسارت، بیشترین بهره‌برداری پایدار از منابع را داشت. مدیریت جامع منابع آب و خاک در مقیاس حوضه آبخیز زمانی موفق خواهد بود که پیامدهای هر تصمیم‌گیری، در تمام بخش‌های حوضه آبی تحلیل و پایش شود. این رویکرد علمی و کل‌نگر می‌تواند مسیر مقابله موثر با پدیده گردوغبار را هموار کند.

سخن پایانی

گردوغبار دیگر یک بحران گذرا یا پدیده‌ای فصلی نیست، بلکه نتیجه سال‌ها، سوءمدیریت در منابع‌طبیعی، تغییرات اقلیمی و بی‌توجهی به هشدارهای علمی است. مناطقی مانند تالاب صالحیه، دشت قزوین، اطراف دریاچه نمک، اشتهارد، ملارد، ورامین و جنوب ساوه، به دلایلی مانند برداشت بی‌رویه از منابع، خشکسالی، فقر پوشش گیاهی و فشار انسانی، به کانون‌های بالفعل گردوغبار تبدیل شده‌ و زندگی بیش از ۲۰میلیون نفر را در معرض تهدید قرار داده‌اند. شواهد موجود نشان می‌دهد؛ پیامدهای گردوغبار فراتر از سلامت جسمی و روانی شهروندان است و اقتصاد، زیرساخت و بهره‌وری کشور را نیز هدف گرفته است.