زخم‌های خاموش در دل طبیعت
در جهان امروز، با افزایش روزافزون جمعیت و گسترش فعالیت‌های عمرانی، مسئله مدیریت نخاله‌های ساختمانی به یکی از چالش‌های مهم شهری و زیست‌محیطی تبدیل شده است. این نخاله‌ها شامل طیف گسترده‌ای از مصالحی مانند آجر، سیمان، فلزات، چوب و سایر مواد ناشی از ساخت، تخریب و نوسازی ساختمان‌ها هستند که اگر به‌درستی مدیریت نشوند، پیامدهای منفی گسترده‌ای بر طبیعت و سلامت انسان‌ها خواهند داشت.
از سوی دیگر، عدم‌برنامه‌ریزی صحیح برای دفع این مواد موجب شکل‌گیری مشکلاتی مانند تجمع زباله‌های ساختمانی در محیط‌های شهری، ایجاد مانع در مسیرهای عمومی و تاثیرات منفی بر اکوسیستم‌های طبیعی شده است. علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی، تخلیه نخاله‌های ساختمانی به‌صورت کنترل‌نشده و بدون رعایت قوانین شهری در کنار جاده‌ها، رودخانه‌ها و مناطق حساس طبیعی، تهدیدی جدی برای منابع آب و تنوع زیستی محسوب می‌شود.
بازیافت نخاله‌های ساختمانی یک راهکار کلیدی برای کاهش پیامدهای منفی این زباله‌ها بر محیط‌زیست است. بسیاری از کشورها با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و اجرای قوانین سختگیرانه، زمینه استفاده مجدد از نخاله‌های ساختمانی را فراهم کرده‌اند تا تاثیرات مخرب این زباله‌ها بر محیط‌زیست به‌حداقل برسد. به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست، به تاثیر نخاله‌های ساختمانی در محیط‌زیست ایران پرداخته‌ایم.
مدیریت نخاله‌های ساختمانی در ایران
در ایران، سازمان‌های مختلف از جمله شهرداری‌ها و نهادهای دولتی مسئول نظارت بر دفع و مدیریت نخاله‌های ساختمانی هستند. این نهادها با تنظیم قراردادهای مشخص، وظیفه تخلیه نخاله‌ها را به پیمانکاران معتبر واگذار می‌کنند تا از تخلیه غیرمجاز در نقاط نامناسب جلوگیری شود. باوجود این قوانین، همچنان برخی پیمانکاران و رانندگان غیرمتعهد با تخلف از مقررات، نخاله‌ها را در کنار جاده‌ها و مناطق عمومی رها می‌کنند که همین موضوع باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی و شهری می‌شود.
یکی از مهم‌ترین اقدامات در راستای مدیریت صحیح نخاله‌های ساختمانی، افزایش نظارت بر فرآیند تخلیه و جریمه کردن متخلفان است. شهرداری‌ها و سازمان‌های مسئول می‌توانند با استفاده از سیستم‌های نظارتی پیشرفته مانند GPS و دوربین‌های نظارتی، مسیرهای حمل‌ونقل نخاله‌ها را کنترل کرده و از تخلیه آنها در نقاط غیرمجاز جلوگیری کنند. همچنین، تدوین قوانین سختگیرانه‌تر و اعمال جرایم سنگین برای افراد متخلف، موجب کاهش میزان تخلفات و ارتقای فرهنگ مسئولیت‌پذیری در این حوزه خواهد شد.
علاوه بر اقدامات نظارتی، فرهنگ‌سازی عمومی نیز یکی از کلیدی‌ترین عوامل در مدیریت نخاله‌های ساختمانی است. مردم و فعالان صنعت ساخت‌وساز باید نسبت به پیامدهای زیست‌محیطی تخلیه نخاله‌های ساختمانی در مناطق نامناسب آگاه شوند و در فرآیند مدیریت پایدار نخاله‌ها مشارکت کنند. برگزاری کارگاه‌های آموزشی، تهیه بروشورهای اطلاع‌رسانی و اجرای کمپین‌های زیست‌محیطی می‌تواند در تغییر نگرش عمومی نسبت به این موضوع تاثیرگذار باشد.
نخاله‌های ساختمانی چالش مهم زیست‌محیطی و شهری
جمشید برزگر، رئیس کانون انبوه سازان مسکن و ساختمان در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: نخاله‌های ساختمانی یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و شهری محسوب می‌شوند که در صورت مدیریت نامناسب، می‌توانند پیامدهای جدی برای محیط‌زیست و سلامت عمومی داشته باشند. این ضایعات شامل مصالحی نظیر آجر، سیمان، فلزات، چوب و سایر مواد حاصل از ساخت، تخریب یا نوسازی ساختمان‌ها هستند. دفع غیراصولی این نخاله‌ها ممکن است منجر به آلودگی خاک و آب، افزایش گردوغبار و ایجاد خطرات بهداشتی برای ساکنان شود. در بسیاری از موارد، نخاله‌های ساختمانی در مناطق نامناسب و بدون برنامه‌ریزی دفع می‌شوند که این مسئله می‌تواند منابع آبی زیرزمینی را آلوده کند و تعادل اکولوژیکی را به‌خطر بیندازد. همچنین، رهاسازی این مواد در سطح شهر و کنار جاده‌ها نه‌تنها از نظر بصری چهره شهر را نامطلوب می‌سازد، بلکه می‌تواند موجب انسداد مسیرهای طبیعی جریان آب شود و مشکلات زیرساختی به‌وجود آورد.
وی همچنین گفت: مدیریت صحیح نخاله‌های ساختمانی شامل تفکیک، بازیافت و انتقال اصولی آنها به محل‌های تعیین‌شده است. بسیاری از کشورهای جهان با اجرای سیاست‌های سختگیرانه، قوانینی برای دفع اصولی این نخاله‌ها وضع کرده‌اند و شهرداری‌ها نقش مهمی در نظارت بر این فرآیند ایفا می‌کنند. استفاده از فناوری‌های مدرن برای بازیافت این ضایعات نه‌تنها موجب کاهش اثرات مخرب آنها بر محیط‌زیست می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به کاهش هزینه‌های ساخت‌وساز و استفاده مجدد از مواد بازیافتی شود. در نهایت، نظارت دقیق و اعمال قوانین سختگیرانه می‌تواند از تخلیه غیرمجاز نخاله‌ها جلوگیری کرده و محیط‌زیست را از آسیب‌های ناشی از این ضایعات محافظت کند.
برزگر ادامه داد: در پروژه‌های ساختمانی منظم و طبق ضوابط قانونی، معمولا 2 نوع سیستم مدیریت وجود دارد. در روش اول، هنگام عملیات ساخت یا تخریب، ابتدا مواد بازیافتی از نخاله‌های تولیدشده تفکیک می‌شود. سپس مواد باقیمانده که قابلیت بازیافت ندارند، به محل‌های دپو یا انبارهای تعیین‌شده منتقل می‌شوند. این محل‌ها اغلب خارج از شهر و در مناطقی با زیرساخت‌های مناسب برای دریافت و پردازش این نوع زباله‌ها قرار دارند. این کار اطمینان می‌دهد که نخاله‌ها مستقیما در محیط‌های سرشار از زندگی شهری رها نمی‌شوند و از ایجاد آلودگی‌های جدید جلوگیری می‌شود. روش دوم هم، شامل برداشتن نخاله‌ها توسط پیمانکاران و رانندگانی است که وظیفه حمل مواد را طبق قراردادها برعهده دارند؛ یعنی پس از مصرف مصالح، بقیه خرد و پاره‌های ساختمان به‌صورت تعیین‌شده به محل‌های مشخص منتقل می‌شود. در این حالت، معمولا سازمان‌های دولتی مانند شهرداری‌های ارشد و محلات، بر نحوه حمل و تخلیه نظارت دقیق دارند. این نهادها با تهیه قراردادهای مشخص و تعیین روش‌های کنترل و نظارت، تلاش می‌کنند تا هیچ ماده‌ای در مسیرهای عمومی یا کنار جاده‌ها تخلیه نشود.
تخلیه غیرمجاز نخاله‌های ساختمانی
برزگر افزود: با این حال، مسئله‌ای که در برخی موارد به‌وضوح مشاهده می‌شود، عدم‌تعهد و بی‌دقتی برخی رانندگان و پیمانکارانی است که در اجرای وظایف خود، قوانین حمل و تخلیه نخاله‌های ساختمانی را نادیده می‌گیرند. این افراد بدون کنترل لازم، نخاله‌های به‌دست‌آمده از عملیات تخریب یا ساخت را در محل‌های نامناسبی از جمله کناره جاده‌ها، مسیرهای اصلی شهری و نقاط پرتردد تخلیه می‌کنند. چنین اقداماتی باعث افزایش آلودگی محیط‌زیست و وقوع خطرات جاده‌ای و بروز خسارت‌های زیست‌محیطی می‌شود. از این‌رو، مقامات مسئول با نظارت مداوم و اعمال مجازات‌های مقتضی باید جلوی این تخلفات را بگیرند تا علاوه بر حفظ نظم شهری، سلامت عمومی نیز تضمین شود. این اقدامات مستلزم همکاری جدی تمامی بخش‌های مرتبط می‌باشد، زیرا تخلیه غیرمجاز نخاله‌های ساختمانی نه‌تنها نظم شهری را به‌هم می‌زند، بلکه آسیب‌های عمیقی به محیط‌زیست وارد می‌کند. این رفتار غیرمجاز می‌تواند پیامدهای مختلفی داشته باشد که به‌صورت گسترده بر اکوسیستم و سلامت عمومی تاثیر می‌گذارد. از آلودگی خاک و آب گرفته تا خسارت بصری و زیست‌محیطی و افزایش خطرات ایمنی.
رئیس کانون انبوه‌سازان مسکن و ساختمان بااشاره به آسیب‌های وارده به آب و خاک گفت: وقتی نخاله‌ها در اطراف جاده‌ها یا در مناطق غیرمقرر تخلیه می‌شوند، باران و آب‌های سطحی ممکن است ذرات آلاینده مانند فلزات سنگین، رنگ‌ها و مواد شیمیایی موجود در مصالح را به منابع آب انتقال دهند. این آلودگی بهمرور وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و می‌تواند کیفیت آب آشامیدنی را کاهش دهد و حیات گیاهان و جانوران منطقه را تهدید کند. همچنین، برخی از نخاله‌ها حاوی ترکیباتی هستند که موجب افزایش اسیدیته یا قلیایی بودن خاک شده و از رشد طبیعی گیاهان جلوگیری می‌کنند.
وی افزود: حضور مواد زائد در مناطق عمومی و کنار جاده‌ها نه‌تنها منظر شهری را تخریب می‌کند، بلکه موجب بر هم زدن تعادل طبیعی محیط‌های زیستی می‌شود. بسیاری از مناطق شهری و برون‌شهری که شاهد تجمع نخاله‌های ساختمانی هستند، دچار کاهش کیفیت زیست‌محیطی شده و حتی مانع از رشد طبیعی پوشش گیاهی در آن مناطق می‌شوند. حتی این نخاله‌ها می‌توانند مسیرهای طبیعی جریان آب را مسدود کرده و موجب وقوع سیلاب‌های غیرمنتظره شوند. علاوه بر این، حیات وحش نیز تحت‌تاثیر این وضعیت قرار می‌گیرد؛ چراکه برخی گونه‌های جانوری ممکن است در میان نخاله‌ها گرفتار شوند یا نتوانند به منابع غذایی خود دسترسی پیدا کنند. به‌گفته برزگر، ذرات معلق حاصل از فعالیت‌های غیرمجاز، می‌تواند موجب بروز مشکلات تنفسی در انسان‌ها شوند؛ به‌ویژه در مناطقی که میزان تخلیه نخاله‌های ساختمانی زیاد است. گردوغبار حاصل از نخاله‌ها ممکن است شامل مواد خطرناکی مانند سیمان و آزبست باشد که استنشاق آنها در طولانی‌مدت می‌تواند باعث بیماری‌های ریوی و آلرژی‌های شدید شود. همچنین در برخی موارد، وجود تکه‌های بزرگ مصالح مانند فلزات، بتن و چوب در کنار جاده‌ها موجب افزایش تصادفات جاده‌ای می‌شود. همچنین، نخاله‌های ساختمانی در مناطق مسکونی می‌توانند مسیرهای رفت‌وآمد را مسدود کرده و برای ساکنان مشکلات متعددی ایجاد کنند. از سوی دیگر، جمع‌آوری و مدیریت این ضایعات نه‌تنها هزینه‌های شهری را افزایش می‌دهد، بلکه موجب کاهش بهره‌وری سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، دفع زباله و نگهداری از زیرساخت‌های شهری می‌شود.
آنچه در کشورهای پیشرفته انجام می‌شود
برزگر بااشاره به اقدامات بسیاری از کشورهای پیشرفته برای دفع و بازیافت نخاله‌های ساختمانی گفت: در این سیستم‌ها، ابتدا نخاله‌های ساختمانی به 2 دسته اصلی مواد قابل‌بازیافت (شامل فلزات، چوب، بتن و سایر موادی که قابلیت ورود مجدد به چرخه تولید را دارند) و غیرقابل‌بازیافت (شامل ضایعاتی که امکان استفاده دوباره از آنها وجود ندارد و باید با روش‌های مناسب دفع شوند) تقسیم می‌شوند.
وی افزود: مصالح قابل‌بازیافت می‌توانند پس از جداسازی، به کارخانجات بازیافت فرستاده شوند تا دوباره وارد چرخه تولید شوند؛ این امر هم باعث کاهش فشار مصرف منابع‌طبیعی می‌شود و هم از تجمع نخاله ها و خاکروبه های زائد جلوگیری می‌کند. در مجموع، رعایت استانداردهای حمل‌ونقل و تخلیه نخاله‌های ساختمانی نه‌تنها از ورود زباله‌های غیرمجاز به محیط‌زیست جلوگیری می‌کند، بلکه به حفظ زیبایی شهرها و کاهش آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های ساختمانی کمک می‌کند.
لزوم مدیریت صحیح
وی در پایان توضیح داد: با این حال، برای دستیابی به یک سیستم مدیریت نخاله‌های ساختمانی پایدار، نیاز به همکاری همه‌جانبه میان سازمان‌های دولتی، پیمانکاران و جامعه مدنی وجود دارد. آموزش‌های لازم درباره اهمیت محیط‌زیست، پیاده‌سازی فناوری‌های نوین برای نظارت دقیق‌تر و همچنین اعمال قوانین منظم و موثر، می‌تواند تضمین‌کننده سلامت محیط‌زیست در برابر اثرات منفی عملیات ساختمانی باشد. ایجاد فرهنگ مسئولیت‌پذیری و حساسیت نسبت به محیط‌زیست در میان تمامی افراد دخیل در صنعت ساخت‌وساز، از الزامات اصلی برای رسیدن به یک جامعه پایدار است. در نهایت، نخاله‌های ساختمانی وقتی طبق مقررات و با نظارت صحیح مدیریت شوند، همانند هر صنعت دیگری که فضولات تولید می‌کند، می‌توانند بدون آسیب به محیط‌زیست دفع شوند. در مقابل، تخلیه غیرمجاز و بدون برنامه، علاوه بر به‌خطر انداختن محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها، منجر به اختلال در زیرساخت‌های شهری و زیست‌محیطی خواهد شد. بنابراین، اجرای قوانین، نظارت دقیق و مسئولیت‌پذیری همه‌جانبه در این حوزه امری ضروری است.
سخن پایانی
مدیریت نخاله‌های ساختمانی نه‌تنها یک مسئولیت زیست‌محیطی بلکه یک ضرورت اجتماعی و اقتصادی است. هر شهری که به توسعه پایدار می‌اندیشد، باید برای کنترل و بازیافت این ضایعات، برنامه‌های جامعی تدوین کند. تخلیه غیرمجاز نخاله‌ها، علاوه بر تخریب طبیعت، بر سلامت افراد و زیبایی شهرها نیز تاثیر منفی می‌گذارد. اما با استفاده از فناوری‌های نوین، اجرای قوانین موثر و ارتقای فرهنگ عمومی، می‌توان این چالش را به فرصتی برای رشد و تحول شهری تبدیل کرد.
شهرداری‌ها، سازمان‌های دولتی و پیمانکاران نقش کلیدی در این مسیر ایفا می‌کنند، اما همکاری شهروندان نیز ضروری است. هر اقدام کوچک، از اطلاع‌رسانی درباره تخلفات گرفته تا استفاده مجدد از مصالح ساختمانی، می‌تواند به کاهش آثار مخرب نخاله‌های ساختمانی کمک کند. آینده شهرها به تصمیم‌های امروز وابسته است و مدیریت مسئولانه نخاله‌های ساختمانی گامی موثر در راستای ساخت محیطی سالم‌تر برای نسل‌های آینده خواهد بود.
