تاثیر منفی ساخت‌وساز بر فرسایش خاک

ساخت‌وسازها می‌توانند نقش مهمی در فرسایش خاک داشته باشند، به‌ویژه در صورتی که در طراحی، اجرا و مدیریت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها به جوانب مرتبط با حفاظت از خاک و کنترل فرسایش توجه کافی نشده باشد. ساختمان‌ها و سازه‌هایی که روی خاک ساخته می‌شوند، می‌توانند تغییرات جبران‌ناپذیری در الگوی نفوذ آب به خاک ایجاد کنند. این تغییرات ممکن است باعث افزایش جریان سطحی و رشد فرسایش شود. همچنین پاکسازی زمین برای ساخت‌وساز و توسعه شهری، ساختار طبیعی خاک را مختل می‌کند و آن را بیشتر در معرض فرسایش قرار می‌دهد. سایه ساختمان‌ها روی زمین با ممانعت از تابش مستقیم آفتاب بر خاک، منجر به کاهش تبخیر خاک و برقراری تراز رطوبتی مناسب در خاک می‌شود و فرآیند فرسایش خاک را تسریع می‌کند.
برداشت مصالح طبیعی مانند شن، ماسه و سنگ، در فرآیند ساخت‌وساز نیز می‌تواند منجر به نابودی پوشش خاکی و لایه‌های حفاظتی خاک شده و فرسایش را تسریع کند. بنابراین، برای کاهش تاثیر منفی ساخت‌وساز بر فرسایش خاک، باید در طراحی و اجرای ساختمان‌ها به عوامل حفاظتی مانند استفاده از سیستم‌های جریان سطحی، حفاظت از پوشش خاکی، استفاده از روش‌های سبزسازی و مدیریت منابع آب توجه کافی شود. همچنین، رعایت قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از خاک و محیط‌زیست در فرآیند ساخت‌وساز نیز مهم است.

اثرات ناملموس ساخت‌وساز در مناطق ممنوعه

امیرعلی مختاری، کارشناس محیط‌زیست درباره تاثیرات ساخت‌وساز بر فرسایش خاک به  گفت: زمانی که از اصول شهرسازی صحبت می‌کنیم، منظورمان دقیقا جلوگیری از اثرات مخرب ساخت‌وساز بر مسائل گوناگون است. جهان هستی مجموعه‌ای از علت و معلول‌های مرتبط با هم است، به این معنی که یک موضوع کوچک می‌تواند با تاثیرات ملموس خود، یک سیستم بزرگ را دچار خلل کند. وی در ادامه بیان کرد:باوجود تلاش‌های زیادی که برای کنترل ساخت‌وساز و تولید مسکن به‌کار گرفته شده است، اما در بحث شهرسازی با استانداردها فرسنگ‌ها فاصله داریم. متاسفانه می‌بینیم که در نوار شمالی کشور بسیاری از زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها، جای خود را به ویلاها و ساختمان‌های ادرای و تجاری داده‌اند. کافی است نگاهی به جاده ساحلی که از چندین شهر شمالی می‌گذرد، بیندازید؛‌ متاسفانه تا جایی که چشم کار می‌کند، ویلاسازی انجام گرفته و حتی چشم‌انداز دریا را هم کور کرده است.
این کارشناس تصریح کرد: زمانی که ساخت‌وساز بی‌رویه در جنگل‌ها و مراتع انجام می‌گیرد، به‌قدری چالش‌های مخربی از خود نشان می‌دهد که گاهی شاید جبران‌ناپذیر باشد. سیلاب، فرونشست زمین، فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی، خشکسالی ‌و... تنها بخشی از اثرات مخرب ساخت‌وساز در مناطق ممنوعه است.
اینکه دستگاه‌های نظارتی تا چه اندازه توانسه‌اند جلوی این قضیه را بگیرند، جای بحث دارد. در شهرهای بزرگ عموما ساخت‌وساز برمبنای نقشه‌های شهرداری انجام می‌گیرد که از بخش‌های مختلفی مثل جنگلداری و سازمان محیط‌زیست جواز گرفته گرفته‌اند، اما در بسیاری روستاها و شهرهای کوچک این موضوع هنوز جای کار دارد. اتفاقی که اگر برایش کاری نکنیم، شاید فرصتی دوباره‌ای وجود نداشته باشد.
وی در ادامه افزود: ضرورت دارد که کاربری زمین‌های کشاورزی به ساختمان‌سازی متوقف شود. تغییر کاربری باعث آسیب قابل‌توجهی به خاک می‌شودکه این موضوع نیاز به بازنگری قوانین مربوطه و اعمال مقررات سختگیرانه برای تغییر کاربری دارد. به‌طورمتوسط، هر سال حدود 10 هزار هکتار از اراضی کشاورزی تحت تغییر کاربری قرار می‌گیرند. در ایران، مناطق خارج از کشت به‌میزان قابل‌توجهی وجود دارند که می‌توانند برای توسعه شهری و مسکن مردم بهره‌برداری شوند.
خطر فرونشست ‌زمین در کمین است
جدا از بحث تغییر کاربری اراضی، هر ساله شاهد فرونشست‌هایی در مناطق مختلف هستیم که در همین چند سال اخیر در تهران هم بارها مشاهده شده است. البته یکی از مهم‌ترین علل نشست زمین در تهران به حفر تونل برای گسترش خطوط مترو نیز برمی‌گردد. متاسفانه آسیب‌های زیست‌محیطی در همه‌جا رخنه کرده‌اند و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی دردسر‌آفرین شده است.
ایران جزو کشورهایی با بیشترین میزان فرونشست زمین است، به‌حدی‌که میزان فرونشست زمین در ایران ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه‌یافته است. به‌صورت‌کلی در حال‌ حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی دشت‌های ایران، شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها شده است. باید متوجه این موضوع باشیم که خطر فرونشست زمین همانند زلزله در کمین است. وی در پایان گفت: آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت خاک باید با سرعت بیشتری تصویب شود. تسریع در پیگیری مسئله شناسایی خاک، پایش و مقابله با تخریب و آلودگی خاک اولویتی است که باید هرچه زودتر پیگیری شود.

تاثیر ساخت‌وساز بر افزایش خطرات زیست‌محیطی

محسن فردمنش، کارشناس محیط‌زیست به  گفت: شاید در نگاه نخست ساخت‌وساز در زمین‌های نامناسب، تاثیر زیادی بر فرسایش خاک نداشته باشد، اما به‌طورکلی ساخت‌وساز غیرمجاز با اثرات تخریبی بالای خود می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری را بر محیط‌زیست ما داشته باشد. خاک یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ ارزش محیط‌زیست است و به‌تبع با نابودی و فرای بیش از حد، اثرات ناملموسی از خود نمایان می‌کند. نتیجه این اتفاق هم تاثیرات مخرب بر همه عوامل دخیل بر سلامت محیط‌زیست است. بنابراین به‌صورت جدی نحوه ساخت‌وساز و دستورالعمل‌های مرتبط با آن باید بازنویسی شود و حالت استاندارد به خود بگیرد. کشور ما باتوجه به موقعیت جغرافیایی و فلات بیابان‌زای خود، باید از مراقبت‌های زیست‌محیطی بهره ببرد. بنابراین، لازم است قوانین و مقررات مربوط به ساخت‌وساز را رعایت و از ساخت‌وساز غیرمجاز پرهیز کنیم تا فرسایش خاک کاهش یابد و محیط‌زیست حفظ شود. رشد بی‌رویه فعالیت‌های انسانی در اراضی حاصلخیز و مرغوب، تغییر ساختار خاک را به‌همراه دارد.
گیاهان، حافظ سلامت خاک هستند
این کارشناس بیان کرد: ساخت‌وساز غیراصولی باعث از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود. گیاهان باعث حفظ پلتفرم خاک می‌شوند و شدت فرسایش خاک را کم می‌کنند. مناطقی که دارای تنوع گیاهی کمی هستند، نشانه‌های بیشتری از آسیب‌پذیری خاک در برابر فرسایش از خود نمایان می‌کنند. مناطقی که فاقد پوشش گیاهی هستند، به‌دلیل فقدان درختان، درختچه‌ها، باقیمانده‌های گیاهی و ... ، به باد اجازه می‌دهند تا ذرات خاک را در فواصل بیشتری به‌حرکت درآورد و در نتیجه فرسایش خاک را شدت می‌بخشند.
وی با بیان اینکه مناطق بدون پوشش گیاهی به‌طورمعمول در برابر خسارت‌های بیشتر قرار می‌گیرند و بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند، افزود: مدیریت صحیح در شهرسازی و نظارت ارگان‌های بازدارنده، باید به‌گونه‌ای باشد که مناطق بکر و استراتژیک محیط‌زیستی، کمتر دستخوش تغییرات شوند. متاسفانه در سال‌های اخیر، ساخت‌وساز غیرقانونی در حریم رودخانه‌ها و مناطق جنگلی رشد زیادی داشته که باعث آسیب رساندن به کیفیت ‌خاک‌ها شده است.
وی در خاتمه گفت: آموزش‌های مداوم و فرهنگ‌سازی‌های مرتبط با عوامل بازدارنده برای پیشگیری از فرسایش خاک، می‌تواند به کاهش خطر سیلاب، حفاظت از محیط‌زیست و ارتقای سطح زندگی جامعه کمک کند. از طریق اجرای کمپین‌های آموزشی و ترویجی، می‌توان به جامعه آگاهی بخشید و روش‌های موثر در مقابله با فرسایش خاک را به آنان آموزش داد. البته در کنار این موضوع، مسئولان و نهادهای ذی‌ربط نیز باید تغییر رویه دهند و با چالش‌های زیست‌محیطی بهتر مقابله کنند.

سخن پایانی

خاک فرسایش‌یافته، مواد آلی و مواد مغذی ضروری و میکروارگانیسم‌های خود را از دست می‌دهد که کاهش حاصلخیزی و بهره‌وری زمین را به‌دنبال دارد. ذرات خاک فرسایش‌یافته اغلب به مسیر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دیگر آب‌ها ختم می‌شود و آنها را با رسوبات و مواد شیمیایی آلوده می‌کند و بر اکوسیستم‌های آبی تاثیر منفی می‌گذارد. همچنین با تجمع خاک در رودخانه‌ها و نهرها، جریان آب مسدود و باعث بروز سیل و آسیب به زیرساخت‌ها می‌شود. خاک فرسوده زیستگاه‌ها را مختل کرده و بر بقای گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری تاثیر می‌گذارد و تنوع زیستی کلی را کاهش می‌دهد.
از طرفی در موارد شدید، فرسایشی شدن خاک می‌تواند منجر به تبدیل زمین حاصلخیز به بیابان شود و آن را برای فعالیت‌های کشاورزی نامناسب کند؛ در نتیجه فرسایش خاک یک چالش زیست‌محیطی مهم است که می‌تواند عواقب شدیدی برای کشاورزی، اکوسیستم و منابع آبی داشته باشد. با درک علل بروز فرسایش خاک و شناسایی اقدامات پیشگیرانه، می‌توانیم گام‌های مثبتی برای حفظ و حفاظت از خاک برداریم. اجرای شیوه‌های مدیریت پایدار زمین، اتخاذ تکنیک‌های کنترل فرسایش و ترویج استفاده مسئولانه از زمین برای حفظ حاصلخیزی خاک، تضمین امنیت غذایی طولانی‌مدت و حفظ محیط‌زیست سالم برای نسل‌های آینده ضروری است.