بر اساس آخرین آمار، صادرات زنجیره بخش معدن و صنایع معدنی در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۱۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسید که در مقایسه با سال پیش از آن، ازنظر وزنی ۳.۴ درصد رشد را نشان می‌دهد اما ازنظر ارزشی ۷.۶ درصد کاهش داشته است.فولاد یکی از صنایع مادر است و در بیشتر زمینه‌های صنعتی مانند ساخت انواع ساختمان‌ها، خودروها، تجهیزات نظامی و ابزارآلات مورداستفاده قرار می‌گیرد. ازاین‌رو فولاد و محصولات آن در جهان توسعه به‌ویژه برای کشورهایی نظیر چین همواره یک کالای مصرفی ضروری محسوب می‌شود. این تقاضای فراوان می‌تواند ظرفیت بالقوه صادرات و ارزآوری برای کشور در کنار صنعت نفت و گاز ایجاد کند. البته به شرطی که برخی از موانع در برابر این صادرات فولاد و هم‌چنین در نقطه مقابل برخی مشکلات ناشی از صنعت فولادسازی برطرف شوند. با توجه به موارد یادشده، صمت نگاهی به آخرین آمار صادرات این تولید ارزآور دارد.

صادرات ۱۲.۲ میلیارد دلاری زنجیره معدن و صنایع معدنی

شرکت‌های بخش معدن و صنایع معدنی در ۱۲ ماه سال گذشته، ۴۸ میلیون و ۶۸۹ هزار و ۸۰۰ تن محصول به ارزش ۱۲ میلیارد و ۲۳۹ میلیون دلار صادر کردند. این میزان صادرات ازنظر ارزشی ۷.۶ درصد کاهش را نشان می‌دهد. محدودیت‌های انرژی (گاز و برق) در سال گذشته، ازجمله عوامل مربوط به کاهش زنجیره تولید و صادرات برخی محصولات بوده است. بر اساس اعلام ایمیدرو، در این میان، میزان صادرات زنجیره فولاد ۵ میلیارد و ۷۶۰ میلیون دلار، زنجیره مس یک میلیارد و ۵۷۷ میلیون دلار، زنجیره آلومینیوم ۹۷۳.۳ میلیون دلار، گندله ۶۲۶.۳ میلیون دلار، زنجیره روی ۵۹۷ میلیون دلار، زغال‌سنگ و کک ۴۵۳.۷ میلیون دلار، زنجیره سیمان ۳۴۳.۲ میلیون دلار، آهن اسفنجی ۲۰۶.۱ میلیون دلار، انواع سنگ و محصولات مرتبط ۱۹۹.۷ میلیون دلار، زنجیره مولیبدن ۱۱۱.۱ میلیون دلار، کنسانتره آهن ۹۰ میلیون دلار، انواع فرو ۸۱.۶ میلیون دلار و زنجیره سرب ۸۰.۲ میلیون دلار بود.طبق آمار، در سالی که گذشت نسبت به سال ۱۴۰۰، میزان صادرات فولاد ایران افت قابل توجهی را تجربه کرده است. درمجموع قریب به ۱۴ میلیون و ۶۴۰ هزار تن انواع اقلام فولادی (شمش، محصولات و مقاطع فولادی و آهن اسفنجی) صادرشده که نسبت به میزان صادرات صورت گرفته در مدت مشابه سال ۱۴۰۰، افت 4 تا ۱۸ رصدی رخ‌داده است.

در سال ۱۴۰۱ از مجموع 2 میلیون و ۷۳۱ هزار تن کل مقاطع طویل فولادی صادرشده که نسبت به دو میلیون و ۸۴۱ هزار تن صادراتی در سال ۱۴۰۰ افت 4 درصدی داشته، ۱۳۶ هزار تن تیرآهن، 2 میلیون و ۴۲۱ هزار تن میلگرد و ۱۷۴ هزار تن نبشی، ناودانی و سایر مقاطع سهم صادراتی داشته‌اند که به ترتیب تیرآهن شش درصد، میلگرد و نبشی، ناودانی و... هریک سه درصد نسبت به میزان صادرت شده آنها در یک‌ساله ۱۴۰۰ کاهش صادرات ثبت‌شده است.در یک‌ساله ۱۴۰۰، به ترتیب ۱۴۵ هزار تن تیرآهن، دو میلیون و ۴۹۶ هزار تن میلگرد و ۲۰۰ هزار تن نبشی، ناودانی و... صادرشده بود.میزان صادرات شمش فولاد (فولاد میانی) نیز در یک‌ساله ۱۴۰۱ نسبت به سال پیش از آن، ۴ درصد کاهش صادرات داشته و از ۷ میلیون و ۶۷۸ هزار تن صادرشده در سال ۱۴۰۰ به ۷ میلیون و ۳۷۲ هزار تن در مدت مشابه سال ۱۴۰۱ رسیده است.

پس از محصولات فولادی، در جزییات ۴۶۸ هزار تن کل مقاطع تخت فولادی صادرشده، ۳۵۷ هزار تن سهم ورق‌های گرم، ۲۱ هزار تن سهم ورق‌های سرد و ۸۳ هزار تن سهم ورق‌های پوشش‌دار بوده است که درمجموع نسبت به ۵۶۵ هزار تن صادراتی در سال ۱۴۰۰ کاهش ۱۷ درصدی صادرات برای این مقاطع دیده می‌شود.صادرات ورق‌های سرد نسبت به ۴۳۳ هزار تن صادرشده در سال ۱۴۰۰، قریب به ۱۸ درصد و صادرات ورق‌های پوشش‌دار نسبت به ۱۱۵ هزار تن صادراتی دو درصد کاهش داشته‌اند اما صادرات ورق‌های گرم درحالی‌که در یک‌ساله ۱۴۰۰ حدود ۱۷ هزار تن ثبت‌شده رد سال ۱۴۰۱ به ۲۱ هزار تن رسیده و ۲۴ درصد افزایش داشته است.درنهایت علاوه بر اینکه واردات آهن اسفنجی چند سالی است به صفر رسیده، صادرات آن نیز بیشترین کاهش، معادل ۱۸ درصد را ثبت کرده و از یک‌میلیون و ۵۵ هزار تن درمجموع سال ۱۴۰۰ به ۸۶۴ هزار تن در سال ۱۴۰۱ رسیده است؛ این در حالی است که پیش‌ازاین صادرات آهن اسفنجی بیشترین درصد افزایش را با میزان بالا به خود اختصاص می‌داد.

جایگاه فولاد ایران در جهان

فولادسازی یکی از صنایع برتر و استراتژیک در راهبرد توسعه صنعتی ایران به شمار می‌رود و نقش پررنگ آن در شاخص‌های توسعه ازجمله تولید ارزش‌افزوده، ایجاد اشتغال، صادرات و ارزآوری، سهم از بازار، زنجیره تامین و افزایش سطح دانش و فناوری غیرقابل‌انکار است. تقریبا همه متفق‌القول هستیم که توان یک کشور در غیر خام فروشی و صادرات صنایع پایین‌دستی مانند صادرات فولاد نقش بسیار پررنگی در توسعه آن کشور دارد. درجه اهمیت این نکته آنجاست که ایران در داشتن منابع معدنی مانند سنگ‌آهن موردنیاز همواره یک‌قدم از کشورهای صاحب فولاد مانند کره جنوبی، ژاپن و ترکیه جلو بوده ولی ازنظر برنامه‌ریزی، هماهنگی صنایع، کاهش هزینه تولید و توسعه فناوری همواره صدها گام از قدرت‌های فولادی دنیا عقب بوده است و این قدرت‌های فولادی بدون داشتن منابع معدنی اولیه ۳ تا ۴ برابر ایران تولید و صادرات فولاد دارند.

حضور در بازارهای جهانی

باوجود همه مشکلات، ایران به‌عنوان دهمین کشور برتر در حوزه تولید فولاد در دنیا مطرح است و می‌توان گفت که فولاد در طول چهار دهه پس از انقلاب، جزو انگشت‌شمار صنایعی بوده که بومی‌سازی شده و روی پاهای خودش ایستاده است. اما شتاب توسعه صنعت فولاد در سایر کشورها با توجه به رقابت فولادسازان بزرگ دنیا برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید ممکن است سهم ایران از بازارهای جهانی و صادرات فولاد را تحت تاثیر قرار دهد. در این شرایط حفظ بازار جهانی به تولید باکیفیت استاندارد ولی نرخ رقابتی پایین‌تر بستگی دارد.بر همین اساس نیز برنامه جامع فولاد ایران در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴) به‌عنوان بخشی از برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه، اعلام شد. در بازنگری این برنامه تحت عنوان «استراتژی توسعه صنعتی ایران» در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷) برای نخستین بار از تولید ۵۵ میلیون تن فولاد صحبت به میان آمد. چشم‌انداز صنعت فولاد تا سال ۱۴۰۴، از رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تنی فولاد در سال و صادرات ۱۹ میلیون تنی آن خبر می‌دهد. نیاز کشورهای همسایه مانند عراق و افغانستان به ساخت‌وساز و توسعه زیرساخت‌ها از ظرفیت‌های صادرات فولاد در بازار منطقه است.

سخن پایانی

برای تحقق این برنامه باید به رفع مشکلاتی مانند کمبود انرژی، عدم نوسازی تکنولوژی فولادسازان، رکود در بازار مصرف داخلی، اختلال در زنجیره تامین و دسترسی سخت به مواد اولیه توجه جدی داشت. بسیاری معتقدند مشکلات باد شده رسیدن به این چشم‌انداز را در شرایط کنونی ناممکن می‌سازد. حتی رسیدن به این هدف به توسعه فناوری و تکنولوژی روز، توجه به انرژی سبز، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه تولید، حفظ محیط‌زیست و پیشرفت در اکتشاف و بهره‌برداری درست از منابع معدنی بستگی داشته و بدون این موارد توجیه‌ناپذیر و حفظ آن ناممکن خواهد بود.