استفاده از حمل‌ونقل عمومی به‌دلایل گوناگون از جمله در دسترس بودن و رهایی از بار ترافیکی برای شهروندان برتری دارد و مزیت به‌شمار می‌رود. انتظار این بود که حمل‌ونقل عمومی بیش از ۷۵ درصد سفرهای شهری را پوشش دهد و مدیریت شهری به سمتی حرکت کند که استفاده از این بخش به‌صرفه‌تر و راحت‌تر باشد و بیشتر شهروندان آن را به خودروهای شخصی خود ترجیح دهند تا هم در مصرف سوخت صرفه‌جویی شود و هم معضل آلودگی به‌ویژه در کلانشهرها کاهش یابد. اما آنچه این روزها بیشتر شاهد آن هستیم، کیفیت پایین خدمات‌رسانی در این بخش است که دلیل عمده آن را به تامین نشدن قطعات و تجهیزات این بخش نسبت می‌دهند. این امر به‌نوعی کیفیت خدمات ناوگان حمل‌ونقل عمومی را کاهش داده و استفاده‌کنندگان از آن را با چالش‌های زیادی مواجه کرده است. حال باتوجه به شرایط اقتصادی که بیشتر افراد با آن مواجهند و در دوره زمانی که اقبال به ناوگان حمل‌ونقل عمومی افزایش یافته، ناتوانی این بخش در ارائه خدمات بیشتر به چشم می‌آید. صمت دلایل این وضعیت را از کارشناسان این بخش جویا شده که در ادامه می‌آید.

بهبود خدمات‌رسانی نیازمند تغییر نگاه مدیران

مسعود ابراهیمی، کارشناس حوزه حمل‌ونقل درباره چالش‌هایی که ناوگان اتوبوسرانی داخل‌شهری در بخش حمل‌ونقل عمومی با آن مواجه است به صمت گفت: به‌طور کلی عوامل موثر بر وضعیت حمل‌ونقل عمومی در دو بخش عوامل درون‌بخشی (فاکتورهای درون‌زا) و عوامل برون‌بخشی (فاکتورهای برون‌زا) قابل تقسیم‌بندی است. ناوگان اتوبوسرانی داخل‌شهری در بخش حمل‌ونقل عمومی درحال‌حاضر با چالش‌هایی متعددی مواجه است که عمده آنها عبارتند از فرسودگی ناوگان به‌دلیل گذشت عمر مفید اتوبوس‌ها و عدم‌جایگزینی اتوبوس‌های فرسوده با اتوبوس‌های نو، کسری بودجه اختصاصی و عدم‌تعیین و تخصیص هزینه استهلاک سالانه ناوگان، عدم‌طراحی مدل مناسب حمل‌ونقل در این بخش که باعث کاهش هزینه‌های سیاست‌گذاری، قبل از اجرای هرگونه سیاست ناشی از آزمون‌وخطا می‌شود و پیش‌بینی اثرات هرگونه سیاست‌گذاری در این بخش را قبل از اجرا امکان‌پذیر می‌سازد (مدیریت تحقیق و توسعه) و توزیع نامتناسب اتوبوس در مسیرهای مختلف شهری متناسب با تقاضا و تراکم جمعیت و درآمد مصرف‌کننده.

کمبود قطعات، بزرگ‌ترین چالش

ابراهیمی در پاسخ به این پرسش که مشکل تامین قطعات و تجهیزات این بخش چقدر این ناوگان را دچار بحران کرده، اظهار کرد: بدون شک درحال‌حاضر یکی از اصلی‌ترین دلایل بحران در این بخش، کمبود قطعات و تجهیزات برای تعمیر ناوگان موجود بوده که بهره‌وری امکانات موجود را تا حدود زیادی کاهش داده و از جمله دلایل شرایط موجود ضعف در مدیریت در دو بخش تحقیق و توسعه و بخش عملیات و اجراست. البته در بعد کلان، شرایط اقتصادی کشور نیز بر این وضعیت تاثیرگذار بوده است. وی درباره عواملی که بر وضعیت فعلی ناوگان حمل‌ونقل عمومی تاثیرگذار بوده و منجر به کاهش کیفیت خدمات این بخش شده، گفت: از عوامل استهلاک بالای ناوگان فعلی می‌توان به استفاده بیش از ظرفیت از ناوگان حمل‌ونقل عمومی موجود، عدم‌بروزرسانی وسایط نقلیه فرسوده، ضعف در مدیریت تحقیق و توسعه و طراحی مدل‌های مناسب در بخش حمل‌ونقل شامل حمل ریلی، اتوبوس، تاکسی و...، کسری بودجه و عدم‌تناسب آن با میزان منابع موردنیاز برای اصلاح و توانمندسازی ناوگان موجود اشاره کرد. ابراهیمی با تاکید بر اینکه در این شرایط هم می‌توان با راهکارهایی وضعیت خدمات‌رسانی در این بخش را بهبود بخشید، افزود: باتوجه به شرایط اقتصادی کشور و کسری بودجه موردنیاز برای بروزرسانی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، فراهم کردن شرایط لازم برای استفاده از توان ‌بخش خصوصی از طریق سیاست‌گذاری مناسب تشویقی که سرمایه‌گذاری و حضور بخش خصوصی را به لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر می‌کند، استفاده از تجربیات سایر کشورها و کلانشهرهای جهان در زمینه اصلاح الگوی حمل‌ونقل عمومی و بومی‌سازی آن، بروزرسانی و اصلاح تجهیزات و سایر عوامل مکمل و مؤثر بر حمل‌ونقل عمومی از قبیل چراغ‌های راهنمایی و رانندگی، دوربین‌های نظارتی، تابلوهای راهنمایی و رانندگی، اصلاح و تعمیر آسفالت معابر و اصلاح مسیرهای تردد و تعریف ناوگان متناسب با تقاضا و تراکم جمعیت و درآمد مصرف‌کننده از جمله راهکارهایی است که به افزایش کیفیت خدمات‌دهی در این بخش کمک می‌کند. تعیین جایگاه هزینه حمل‌ونقل عمومی در سبد مصرفی خانوارها و کشش تقاضا برای این بخش نیز یک راهکار موثر و تعیین‌کننده است. برای مثال آیا تاکسی به‌عنوان یکی از وسایل حمل‌ونقل عمومی در سبد مصرفی اقشار مختلف مردم و نقاط مختلف شهر یک کالای لوکس به‌شمار می‌رود یا ضروری؟

این کارشناس حوزه حمل‌ونقل در پایان تاکید کرد: تغییر نگرش متولیان و مدیران در اختصاص بودجه به حمل‌ونقل عمومی و سرمایه‌گذاری در این بخش لازم است؛ ضمن اینکه سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی، نه‌تنها هزینه نیست، بلکه موجب کاهش هزینه‌هایی مانند هزینه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و روانی جامعه و جلوگیری از تنش‌های اجتماعی در آینده می‌شود.

حمل‌ونقل در اولویت دولت نیست

محمد علیخانی، عضو پیشین شورای شهر تهران درباره وضعیت کلی حمل‌ونقل عمومی شهر تهران به صمت گفت: حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه در بخش مترو و اتوبوسرانی، یکی از بخش‌های مهم مدیریت شهری کلانشهر تهران است که باید بهترین خدمات را به شهروندان ارائه دهد. متاسفانه تجهیزات این بخش به‌دلایل گوناگون از جمله نابسامانی‌های اقتصادی و تحریم‌ها، نوسازی نشده و در فاز فرسودگی هستند که به‌طور قطع تاثیر زیادی بر عملکرد ناوگان حمل‌ونقل عمومی دارد. البته متولیان امر همواره به‌دنبال اورهال و مناسب‌سازی واگن‌ها، اتوبوس‌ها و... در راستای بالا بردن کیفیت خدمات حمل‌ونقل عمومی شهر هستند و بازسازی و اورهال اتوبوس‌های شهری و واگن‌های مترو، همیشه در برنامه‌های شهرداری، به‌ویژه شورای شهر بوده و تمهیداتی برای آن اندیشیده شده است. البته در تامین منابع مالی آن هم همواره مشکلاتی وجود داشته و به همین دلیل هم از برنامه عقب مانده است. اگر عدم‌بروزرسانی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی را ریشه‌یابی کنیم، بخش زیادی از آن به دولت و انجام ندادن وظایفش برمی‌گردد.

علیخانی درباره راهکارهایی که برای رفع این مشکلات اندیشیده شده، اظهار کرد: واقعیت این است که اولویت دولت، حمل‌ونقل شهر تهران نیست. اولویت نخست، پرداخت حقوق کارکنان دولت است و در اولویت‌های بعد پرداخت یارانه‌ها، دارو، ترمیم حقوق بازنشسته‌ها و... قرار دارد. در این شرایط با مشکلات اقتصادی که داریم و اینکه تحریم‌ها کار را بسیار سخت کرده، نمی‌توانیم امید داشته باشیم دولت وظیفه‌اش را در زمینه حمل‌ونقل عمومی شهر تهران انجام دهد. البته می‌توان راهکارهایی را دنبال کرد. یکی از این راهکارها استفاده از اوراق مشارکت دولت است که تا حدی بتواند به تامین مالی این بخش کمک کند و همچنین افزایش منابع مالی مترو. علاوه بر اینها کسب درآمد از محل اجرای بعضی طرح‌ها مانند تی‌اودی (TOD) یا توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل عمومی هم می‌تواند کمک‌کننده باشد. البته برخی‌ها معتقدند نباید به تی‌اودی نگاه درآمدی داشت. واقعیت هم این است که اگر بخواهیم نگاه درستی داشته باشیم نباید صرفا به‌خاطر کسب درآمد، سراغ یک طرح یا برنامه برویم. در واقع ما یک برنامه را به‌خاطر اصولی و درست بودن باید اجرا کنیم، نه کسب درآمد.

افزایش تصاعدی هزینه اورهال

وی افزود: در گذشته تا قبل از دولت آقای روحانی، دولت سالانه بین ۲ تا ۳ هزار اتوبوس به شهرداری می‌داد که کمک بزرگی به حمل‌ونقل شهری تهران در بخش اتوبوسرانی بود. از زمان آقای روحانی با اینکه دولت مصوبات خوبی در این زمینه داشت و تصمیمات خوبی هم گرفته می‌شد، متاسفانه این‌گونه اقدامات حمایتی از سوی دولت انجام نشد که یکی از موانع آن را مشکلات اقتصادی، تحریم‌ها و نوسانات نرخ ارز می‌دانم. اینکه دولت به وظایفی که در قبال حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه در بخش اتوبوسرانی داشت، به‌دلایل گوناگون و بحران‌های اقتصادی متعدد، عمل نکرد، باعث شد این بخش از حمل‌ونقل عمومی، نه‌تنها در شهر تهران که در تمام کشور دچار فرسودگی شود و به بحران‌های شدیدتری برخورد کند. در نهایت این مشکلات انباشت و بیشتر شد و به بحران‌های شدیدتری برخوردیم که نیاز به تامین مالی بسیار زیاد و برنامه‌های کلان و عملیاتی قوی دارد. علیخانی درباره نحوه انجام فرآیند اورهال اتوبوس‌های حمل‌ونقل شهری اظهار کرد: اورهال تجهیزات حمل‌ونقل عمومی، بخش مهمی از برنامه‌های مدیریت شهری است که باید همواره در برنامه‌های مربوط موردتوجه قرار گیرد. در شرایط کنونی هزینه اورهال اتوبوس‌های ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر افزایش قابل‌توجهی پیدا کرده است. وقتی صحبت از اورهال می‌کنیم، منظورمان فقط رنگ، صافکاری و رسیدگی به شکل ظاهر وسایل حمل‌ونقل عمومی نیست و باتوجه به اینکه بحث آلودگی هوا هم مطرح است باید موتور این اتوبوس‌ها و قطعات و تجهیزات آنها مدام بروزرسانی شود و در مواردی ارتقا یابد. البته باتوجه به منابع و امکانات محدود و شرایطی که داریم، به‌نظر می‌رسد اورهال ۱۰۰ درصدی اتوبوس‌های فعال در این بخش در واقعیت تحقق پیدا نکند. متاسفانه ناوگان این بخش دچار فرسودگی شده و در مقابل یارانه اتوبوس‌های شهری بخش خصوصی به‌دلایل گوناگون ازسوی دولت پرداخت نمی‌شود و بخش خصوصی هم توان نوسازی تجهیزاتی که در اختیار دارد، حتی در جایی که نیاز به جایگزینی یک اتوبوس با اتوبوسی نو است را ندارد که این وضعیت بسیار نگران‌کننده است. وی ادامه داد: در دوره پنجم شورای شهر تهران، کارهای کمی برای نوسازی و اورهال ناوگان در بخش اتوبوسرانی شهری انجام شد که البته طبق انتظارات نبود، اما به هر حال قدم‌هایی برداشته و تعدادی اتوبوس و مینی‌بوس نو خریداری و به مجموعه حمل‌ونقل شهری اضافه شد، اما نیاز شهر تهران بسیار بیشتر از این اعداد و ارقام است. واقعیت این است که اتوبوس‌های فعلی ناوگان شهری همه فرسوده شده‌اند که بیشتر آنها هم متعلق به بخش خصوصی هستند. در این زمینه، وظیفه دولت در درجه اول و سپس شهرداری، این است که تامین مالی کنند، اما با این منابع محدود و مشکلات فراوان کار زیادی نمی‌توان انجام داد و در واقع انتظار زیادی نمی‌توانیم داشته باشیم.

سخن پایانی

شکی نیست که مدیریت شهر و نگهداری تجهیزات آن هزینه دارد و باتوجه به گسترگی و تقاضایی که در شهر تهران وجود دارد، هزینه‌های بخشی به‌عنوان حمل‌ونقل عمومی سرسام‌آور است و امکان بازسازی و نوسازی این ناوگان به‌طور استاندارد و براساس نیاز شهروندان وجود ندارد. در چنین وضعیتی، هزینه‌های مربوط به حمل‌ونقل عمومی شهر با فرسودگی ناوگان در حال افزایش است و به‌تبع آن هزینه مدیریت شهری برای دولت و نهادهای متولی بالا می‌رود، ضمن آنکه میزان حوادث را در این بخش بیشتر خواهد کرد و هزینه‌های جانبی نیز دارد. هرچند برای کمک به وضعیت حمل‌ونقل عمومی شهر تهران در بخش مترو و اتوبوسرانی صحبت از عدد و رقم‌های بسیار بالایی می‌کنیم، اما می‌دانیم که در شرایط فعلی که مشکلات مربوط به نوسانات نرخ ارز، تحریم‌ها و بی‌ثباتی اقتصاد را شاهدیم نباید انتظار داشته باشیم در مدت زمان کوتاهی مشکلات این بخش به‌ویژه در تامین و نوسازی تجهیزات برطرف شود.