ایران  در زمره کشورهایی است که با بیشترین تنش آبی مواجه است و در بسیاری از مناطق روستایی و محروم کشور، زیرساخت‌های مناسب و کافی برای دسترسی همگانی به آب شرب سالم و پایدار وجود ندارد. آب‌های آلوده چه از طریق محصولات کشاورزی و چه به صورت شرب می‌توانند باعث انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های گوارشی و پوستی و انواع سرطان‌ها شوند. برخی از انواع مشکلات باروری می‌تواند پس از نوشیدن آب آلوده برای یک دوره بلندمدت اتفاق بیفتد. تضمین سلامت و بهداشت جامعه از طرف دولت‌ها یک شرط اصلی و اساسی است اما از لحاظ اقتصادی نیز هزینه درمانی این مشکلات و بیماری‌ها بسیار بیشتر از هزینه‌های زیرساختی برای دسترسی همگان به آب شرب سالم و پایدار خواهد بود.

حسین نایب، عضو هیات مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران در گفت‌وگو باصمت می‌گوید: متاسفانه در برخی از جوامع روستایی کشور، میزان توسعه زیرساخت‌های آبرسانی نسبت به شهرها ضعیف بوده و در برخی از روستاها، هم‌اکنون با معضل تامین آب شرب سالم و پایدار مواجه هستیم. 

دلیل ضعف شبکه‌ها و زیرساخت‌های آبرسانی در روستاها عمدتا مشکلات ساختاری در حوزه آب و فاضلاب بوده، چراکه این حوزه در بخش شهری سودده اما در بخش روستایی زیانده است و احتیاج به هزینه و سرمایه‌گذاری دولت دارد. در سال‌های گذشته با ادغام شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و روستایی در راستای برطرف کردن این خلأ، گام‌هایی برداشته شده اما همچنان کافی نبوده و در بخش روستایی هنوز هم دچار مشکل هستیم.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

در برخی از شهرها و روستاهای ایران، آلودگی منابع آبی آسیب‌های جدی به سلامت و بهداشت افراد وارد می‌کند. منابع تامین آب شرب در ایران چه هستند و علت عمده آلودگی این منابع آبی چیست؟

امروزه منابع تامین آب شرب در شهرها و روستاها به ۳ دسته تقسیم می‌شود. یک دسته از آن، آب‌های سطحی مانند رودخانه‌ها و سدهاست. دسته دیگر، منابع آب زیرزمینی مثل چاه‌ها و قنات‌هاست. دسته آخر هم که منبع جدید تامین آب به‌شمار می‌رود، آبی است که از دریا نمک‌زدایی شده و مثلا در نوار جنوبی و جزایر کشور از آن استفاده می‌شود.

 برای تعیین آلودگی این منابع آبی نیز ۳ دسته پارامتر در نظر گرفته می‌شود. اول پارامترهای فیزیکی مانند رنگ، کدورت و دمای آب است. دوم پارامترهای شیمیایی آب مثل املاح محلول در آب،‌ فلزات سنگین،‌ قلیایی بودن و سختی آب است. سوم نیز پارامترهای میکروبی آب مثل انواع باکتری‌ها، ویروس‌ها یا سایر تک‌سلولی‌ها و چندسلولی‌های پاتوژن یا بیماری‌زاست.

در ایران با توجه به گستردگی جغرافیایی و تنوع اقلیمی، برای تامین آب شرب تنوع بسیار زیادی وجود دارد و از هر ۳ منبع آبی استفاده می‌شود. به همین دلیل، پارامترهای آلودگی آب در مناطق مختلف نیز متفاوت است. 

به‌طور کلی و با صرف‌نظر از استثناها، آلودگی آب‌های سطحی عموما شامل کدورت، مواد جامد معلق، مواد آلی و یک‌سری آلودگی‌های میکروبی می‌شود. در آب‌های زیرزمینی نیز بیشتر شاهد آلودگی‌های شیمیایی مثل املاح محلول در آب، سختی آب، نیترات یا احیانا فلزات سنگین هستیم.

به‌طور مثال، ممکن است در تامین آب شهرها و روستاهای یک استان، هم از منابع آب سطحی مثل رودخانه و سدها و هم از منابع آب زیرزمینی مثل چاه‌ها استفاده شود. بر این اساس می‌توان انتظار داشت به‌واسطه وجود آلاینده‌ها در منابع گوناگون تامین آب، آلودگی‌های مختلفی در آب وجود داشته باشد. بر این اساس و با توجه به منابع تامین آب، تصفیه‌خانه‌هایی با هدف کاهش مقادیر آلودگی و تامین حدود مجاز استانداردهای آب شرب احداث شده‌اند و مشغول به فعالیت هستند. 

با این حال با توجه به اینکه حساسیت بسیار زیادی درباره مسئله آلودگی آب در ایران وجود دارد، براساس رهنمودهای ملی و بین‌المللی، عمده آب شرب شهری تولیدی در کشور به صورت جامع پایش می‌شود.

 این پایش از طریق شرکت آب و فاضلاب کشور و توسط یک سامانه فراگیر انجام می‌شود و به همین دلیل بروز آلودگی‌ از منابع یا در شبکه‌ها بسیار به ندرت اتفاق می‌افتد.

 اما ممکن است به یکی از دلایل بروز حوادث در شبکه، کاهش کیفیت منابع آب یا اختلال در سیستم تامین یا تصفیه آب‌، برخی اوقات شاهد بروز بعضی از آلودگی‌های مقطعی در نقاط مصرف باشیم. 

این مسئله‌ نادر بیشتر مربوط به شهرهایی می‌شود که زیرساخت‌های فرسوده یا ناکافی برای تامین آب باکیفیت و بهداشتی پایدار دارند. 

به‌طور مثال در حال حاضر در شهر تهران به هیچ عنوان نگرانی از کیفیت آب شرب شهروندان وجود ندارد اما در خوزستان این امکان وجود دارد که در پاره‌ای از اوقات سال به‌واسطه آلودگی که ممکن است بر اثر فرسودگی شبکه‌های آبرسانی و فاضلاب، کاهش کیفیت آب در منابع و عدم‌رعایت استانداردهای لازم به‌وجود بیاید، شاهد افت کیفیت و در بعضی موارد افزایش آلودگی باشیم.

عواملی مانند پسماند صنایع و معادن و فرآورده‌های نفتی آسیب جدی به آب‌های سطحی و زیرزمینی وارد می‌کنند. با توجه به روند آسیب‌زای این بخش‌ها آیا باید از آینده منابع تامین آب شرب نگران بود؟

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، تامین آب در اغلب شهرهای بزرگ و نقاط شهری، با توجه به اینکه در سامانه پایش می‌شود، کیفیت خوبی دارد. اما نکته‌ای که وجود دارد، نگرانی از روند کاهش کیفیت منابع آب در آینده است.

 براساس روند پیش گرفته شده به‌دلیل کاهش آورده رودخانه‌ها، کاهش حجم مخزن سدها، افت کیفیت آب در مخازن سدها، تزریق آلودگی‌های شهری، صنعتی و کشاورزی، عدم‌تصفیه کامل فاضلاب‌ها، پساب‌ها و زهاب‌ها و در نهایت تزریق آلاینده‌ها به منابع آب زیرزمینی و همچنین کاهش تراز آب در سفره‌های آب زیرزمینی، منابع آبی سطحی و زیرزمینی دچار کاهش کیفیت می‌شود. 

در واقع با توجه به اینکه امروز نسبت به دهه گذشته با کاهش کیفیت آب مواجه هستیم، در دهه‌های آینده نیز وضعیت رو به وخامت خواهد رفت. 

به عنوان مثال، اگر در دهه ۹۰ در یکی از کلانشهرهای کشور، شوری آب تقریبا نصف استاندارد بوده و وضعیت خیلی خوبی داشته،‌ امروز دیگر لبه مرز استاندارد تامین کیفیت حرکت می‌کند. پس یکی از مهم‌ترین نکاتی که وجود دارد و نهاد‌هایی مانند سازمان محیط زیست، مدیریت منابع آب و شرکت آب و فاضلاب باید به آن توجه کنند، این است که در تامین آب شرب، آینده‌نگری داشته باشند.

 این آینده‌نگری نیاز است، چراکه اگر با افت کیفیت آب مواجه شدیم باید در تصفیه‌خانه‌ها سامانه‌هایی برای این اختلاف کیفیت قبل و بعد وجود داشته باشد تا بتوانیم این کاهش کیفیت را به نحوی جبران کنیم و آب را مثل یکی دو دهه اخیر با کیفیت مطلوب به دست شهروندان برسانیم.

درباره آب شرب روستاها چطور؟

متاسفانه در روستاهای کشور پیشرفت زیرساخت‌های آبرسانی نسبت به شهرها ضعیف بوده و در برخی از روستاها نیز کیفیت آب نامناسب است. 

دلیل ضعف شبکه‌ها و زیرساخت‌های آبرسانی در روستاها به مشکلات ساختاری در حوزه آب و فاضلاب شهری و روستایی برمی‌گردد، چراکه این حوزه در بخش شهری عمدتا سودده اما در بخش روستایی زیانده بوده و احتیاج به هزینه و سرمایه‌گذاری دولتی داشته است.

 در سال‌های گذشته با ادغام شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و روستایی در این زمینه گام‌هایی برداشته شده اما همچنان کافی نیست و در بخش روستایی هنوز هم دچار مشکل هستیم.

 این مشکل به‌ویژه در استان‌های محروم مانند سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان و خراسان جنوبی بیشتر بروز کرده و در این استان‌ها برای تامین پایدار آبی با کیفیت استاندارد دچار مشکل هستیم.

درنهایت آب شرب ناسالم چه پیامدهایی برای اقتصاد خواهد داشت؟

یکی از پایه‌ای‌ترین حقوق هر یک از آحاد جامعه، حق تامین بهداشت و سلامت است و یکی از ارکان این موضوع نیز که حتی در کنوانسیون‌های مختلف بین‌المللی بر آن تاکید شده، حق تامین آب شرب پایدار توسط نظام حکومتی برای هر یک از شهروندان یک کشور است. متاسفانه این موضوع در مناطق محروم ایران به صورت کامل موردتوجه قرار نگرفته است. 

در نقاطی از سیستان و بلوچستان، برداشت آب هنوز با ابتدایی‌ترین روش‌ها مانند استفاده از آب هوتک‌، گودال‌ و آب انبار انجام می‌شود و بدون هیچ‌گونه فرآیند گندزدایی و تصفیه مورداستفاده شرب و بهداشتی جوامع محلی قرار می‌گیرد.

 در کنار ضعف زیرساخت‌های شبکه آبرسانی و عدم‌جوابگویی سامانه تصفیه آب، زیرساخت‌های بهداشت و درمان نیز در این مناطق ضعیف است؛ بنابراین از یک سو آب ناسالم، سلامت جوامع محلی این مناطق را در معرض خطر قرار می‌دهد و از سوی دیگر، امکانات بهداشتی و درمانی برای جلوگیری و بهبود بیماری‌های ناشی از آن به حد کافی وجود ندارد.

 آب شرب ناسالم باعث ابتلا به بیماری‌هایی اعم از عفونی و غیرعفونی می‌شود. این مسائل به طور قطع در اقتصاد، پیشرفت، سلامت و بهداشت آن مناطق تاثیرگذار است و به صورت تجمعی سبب عقب‌ماندگی آن جامعه می‌شود.

 وقتی زیرساختی مانند تامین آب شرب پایدار وجود نداشته باشد، انتظار جذب سرمایه یا انتظار ورود گردشگر به آنجا انتظار بیهوده‌ای است.

سخن پایانی

تامین آب در ایران از ۳ منبع آب‌های سطحی، زیرزمینی و نمک‌زدایی از آب دریا انجام می‌شود و به‌دلیل وسعت جغرافیایی، تنوع اقلیم و تنوع در توسعه‌یافتگی جوامع، میزان سلامت و کیفیت آب در مناطق مختلف کشور یکسان نیست. گرچه به گفته کارشناسان آب شرب بسیاری از شهرهای ایران دارای کیفیت استاندارد است اما توسعه نامتوازن باعث شده مناطق محروم و روستایی حتی مجبور به فراهم کردن آب با ابتدایی‌ترین روش‌ها باشند.