توجه به ظرفیت‌های داخلی و استفاده حداکثری

توجه به ظرفیت‌های داخلی و استفاده حداکثری از آنها می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی باشد. این موضوع در حوزه معدن، بیشتر به‌چشم می‌خورد. دلیل چنین موضوعی، این است که ایران دارای معادن و منابع غنی است و تاکنون نتوانسته است از این میزان ظرفیت، نهایت بهره را ببرد. لازم به ذکر است، موضوعی مانند تحریم، سد راه بزرگی برای استفاده حداکثری از ظرفیت معادن است. بسیاری از کشورهای دارنده معدن، به‌علت آنکه تحریم نیستند، توانسته‌اند جای خود را در بازار جهانی تثبیت کنند و خود را ارتقا دهند. در واقع، تحریم، مهم‌ترین چالش بخش معدن است. منابع‌معدنی ایران، قطعا می‌توانند با حضور پررنگ خود در بازار جهانی، کمک بزرگی به چرخه اقتصاد کشور باشند. قطعا برای هر کشوری، حضور پررنگ در بازارهای جهانی، دارای اهمیت است و کشورها، تلاش خود را برای شرکت در مبادلات اقتصاد جهانی، انجام می‌دهند. در مقایسه با بازارهای جهانی، بازار مواد معدنی ایران دارای ویژگی‌های خاصی است. از نظر سهم در تولید جهانی، ایران در برخی مواد معدنی حضور قابل‌توجهی دارد. به‌عنوان‌مثال، از هزار و 808میلیون تن فولاد تولیدی در جهان، سهم ایران ۲۴.۵میلیون تن است. در زمینه زغال‌سنگ، از ۷هزار و۳۰۰ میلیون تن تولید جهانی، ایران حدود ۲ میلیون تن سهم دارد. از نظر رتبه‌بندی جهانی، ایران جایگاه پانزدهم را در میان کشورهای دارای ذخایر معدنی به خود اختصاص داده است و در منطقه، رتبه اول را در این زمینه دارد. ارزش کل ذخایر معدنی ایران حدود ۷۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است که با سرمایه‌گذاری مناسب، قابلیت افزایش دارد. آینده بازار مواد معدنی در ایران و جهان با روندهای نوظهور و چالش‌های جدیدی روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین روندها، حرکت به‌سمت اقتصاد کم‌کربن و انرژی‌های پاک است. این روند، تقاضا برای برخی مواد معدنی خاص مانند لیتیوم، کبالت و عناصر نادر خاکی را افزایش می‌دهد. ایران باتوجه به تنوع ذخایر معدنی خود، می‌تواند از این فرصت برای توسعه و تنوع‌بخشی به صادرات مواد معدنی خود استفاده کند.

لیتیوم، یک ماده معدنی مهم

کوروش شعبانی، کارشناس حوزه معدن در ارتباط با وضعیت صادرات معدن ایران و چالش‌های پیش‌رو به صمت گفت: جهان به‌سمت و سوی استفاده از منابع تجدیدپذیر درحال حرکت است و لیتیوم را می‌توان یکی از مواد معدنی مهمی نام برد که در صنعت تولید انرژی تجدیدپذیر و ذخیره‌سازی انرژی به‌ویژه در ساخت باتری‌ها کاربرد دارد. اگرچه ایران منابع زیادی از لیتیوم ندارد، اما لازم است اکتشافات بیشتری در این زمینه انجام شود تا بتوانیم سهم خود را در تامین این ماده معدنی افزایش دهیم.

شعبانی ادامه داد: کبالت، نیکل، مس و سیلیکون نیز در گذار انرژی کاربردهای فراوانی دارند و این در حالی است که ایران به‌ویژه در زمینه تامین کبالت و نیکل ظرفیت زیادی دارد و مس هم در انتقال انرژی بسیار حیاتی است. همچنین، سیلیکون‌ها در پنل‌های خورشیدی به‌کار می‌روند و تقاضای روزافزونی در سطح جهانی دارند.

وی گفت: باتوجه به ظرفیت‌های معدنی، ایران باید جایگاه مناسبی در چرخه تولید جهانی انرژی‌های تجدیدپذیر داشته باشد و ذخایر اقتصادی باید به‌گونه‌ای مدیریت شوند که امکان استفاده و استخراج آنها فراهم باشد. ایران دارای ۲۲میلیارد تن ذخیره اثبات‌شده مس است که این ذخایر می‌توانند به تولید مس در سطح جهانی و سهم‌خواهی از بازارهای نوین کمک کنند. برای افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی، به برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری‌های مناسب نیاز داریم و جذب سرمایه‌گذاران خارجی و رسیدن به توافقات بین‌المللی برای ارتباط بهتر با دنیا از جمله اقدامات اساسی در این مسیر است. همچنین کاهش و رفع تحریم‌ها می‌تواند ایران را در امر حضور در بازارهای جهانی یاری کند.

روش مهم حضور در بازار جهانی

وی افزود: ایران باید با دریافت راهکارهای نوین، به‌سمت و سوی توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و منابع‌معدنی موردنیاز برای توسعه انرژی‌های سبز حرکت کند تا بتواند خود را در بازار جهانی نگه دارد و از فرصت‌های جدید استفاده کند. براساس معاهدات بین‌المللی مانند معاهده پاریس، کشورها به این سمت حرکت می‌کنند که تولید گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه دی‌اکسیدکربن را در فرآیندهای صنعتی و کشاورزی کاهش دهند و به نقطه‌ای برسند که میزان دی‌اکسیدکربن تولیدی با مقداری که از جو خارج می‌شود، برابری کند. تحقق این هدف بزرگ و چالش‌برانگیز ممکن است تا سال‌ها طول بکشد. در این راستا، کشورها برای حفظ محیط‌زیست و توسعه پایدار گرد هم آمده‌اند و عضویت در این مجامع الزاماتی را برای کشورهای عضو ایجاد می‌کند. ایران نیز یکی از اعضای این معاهدات است و باید صنعت خود را به‌سمت انرژی‌های پاک مانند انرژی خورشیدی، بادی و برق سوق دهد.

شعبانی در ادامه افزود: در ایران ظرفیت تولید انرژی ژئوترمال (زمین‌گرمایی) وجود دارد و در دامنه‌های سبلان این پروژه در حال اجراست؛ هرچند هنوز گسترش زیادی پیدا نکرده که بتواند بخشی از نیاز برق کشور را تامین کند. به‌گفته وی، باید بر انرژی‌های خورشیدی تمرکز کنیم، به‌طوری‌که این انرژی قابل‌استفاده در معادن کشور باشد؛ چراکه ایران ظرفیت بالایی در استفاده از انرژی زمین‌گرمایی دارد، بنابراین باید مناطقی را برای تولید انرژی تجدیدپذیر گسترش داد که نقش مهم‌تری در کاهش تولید کربن و جلوگیری از گرمایش زمین ایفا کنند.

اهمیت مس و گستردگی آن در جهان

وی خاطرنشان کرد: مس به‌عنوان یک فلز راهبردی، در صنایع مختلف از جمله خودروهای الکتریکی و انرژی‌های تجدیدپذیر اهمیت زیادی داشته و ایران با ذخایر غنی مس و موقعیت جغرافیایی مناسب، ظرفیت بالایی برای تولید این فلز دارد. برای تقویت جایگاه ایران در صنعت جهانی مس، اقداماتی چون «تسهیل واردات ماشین‌آلات معدنی»، «کاهش حقوق دولتی»، «آزادسازی محدوده‌های معدنی»، «معافیت‌های مالیاتی» و «جذب سرمایه‌گذاری خارجی» ضروری است. مس به‌دلیل کاربرد گسترده در ۲ حوزه اصلی، یعنی صنایع زیرساختی (صنایعی که بستر تولید صنعتی را فراهم می‌کنند) و صنایع مدرن (صنایع تولیدی پیشرفته)، همواره به‌عنوان یکی از صنایع کلیدی در جهان شناخته می‌شود. این فلز نقش اساسی در صنایع الکتریکی، ساخت‌وساز و زیرساخت‌های آب و فاضلاب، تولید ماشین‌آلات صنعتی و همچنین صنایع آلیاژی دارد. ایران نیز به‌دلیل موقعیت زمین‌شناسی مطلوب و قرارگیری روی یکی از 2 کمربند فلززایی بزرگ مس جهان (کمربند اند و کمربند آلپ ـ هیمالیا)، به‌عنوان یکی از مناطق با ظرفیت اقتصادی بالا در زمینه تولید مس در جهان مطرح است.

درآمد مهم کشورها در تجارت جهانی

ایرج فاضل‌بخششی، کارشناس معدن در ارتباط با درآمدهای مهم کشورها در تجارت جهانی معدن و جایگاه ایران در این حوزه به صمت گفت: بدون تردید یکی از درآمدهای مهم کشورها در تجارت جهانی محصولات معدنی، بهره‌وری از توانمندی‌های ویژه اقتصادی در هر کشور است. عمده این توانمندی‌ها از سهم ذخایر معدنی، نیروی انسانی، موقعیت جغرافیایی لجستیکی، دسترسی به انرژی ارزان و توان مدیریتی آن کشور سرچشمه می‌گیرد.

فاضل‌بخششی ادامه داد: در این میان منابع‌معدنی و انرژی‌های تجدیدناپذیر مهم‌ترین چالش است و کشورهای با مدیریت بهتر و توان اقتصادی تلاش می‌کنند تا در تجارت جهانی سهم کمتری از منابع تجدیدناپذیر خود را وارد بازار خارج از کشور خود کنند و در جذب این نوع منابع از دیگر کشورها تلاش می‌کنند. یک مثال ساده میزان تولید سنگ‌آهن خام از منابع سنگ‌آهن در ایالات‌متحده‌امریکا است. این کشور براساس آخرین گزارش در سال ۲۰۲۳ برای تولید حدود ۹۰ میلیون تن فولاد، حدود ۴۴ میلیون تن سنگ آهن خام استخراج کرده است. کشور امریکا حدود ۳ میلیارد تن ذخیره سنگ‌آهن دارد. در سال ۲۰۲۳، مصرف فولاد امریکا ۹۳ میلیون تن گزارش شده است.

وی گفت: نه‌تنها درباره سنگ‌آهن، بلکه برای تمام منابع تجدیدناپذیر کشور نیاز به استراتژی بلندمدت است. برای تهیه این استراتژی، لازم است تا سهم یارانه انرژی و ارزش مواد خام اولیه در محصولات صادراتی شناساسی شود و مزیت واقعی از مزیت تحمیلی تفکیک شود. در غیر این صورت ممکن است کشور با ۲ چالش اساسی روبه‌رو شود: اول اینکه سود غیرمعقول در صادرات ایجاد شود که سبب حرکت جریان سرمایه‌گذاری در مسیرهایی می‌شود که با حذف یارانه یا مزیت کاذب ایجادشده علاوه بر سرمایه‌گذاری، کشور دچار بحران شود؛ و دوم اینکه منابع تجدیدناپذیر کشور با سرعت بیشتری به اتمام می‌رسد و این چالشی بزرگ پیش‌روی آیندگان خواهد گذاشت. طبیعی است، سهم یارانه انرژی و ارزش مواد خام اولیه در محصولات صادراتی، نیاز به کار کارشناسی فراسیاسی دارد تا پژوهشگران بتوانند با داده‌های درست، این سهم و اثرات بلندمدت آن را برای کشور موردمطالعه قرار دهند، به‌ویژه در بخش انرژی که می‌تواند درآمد پایدارتری ایجاد کند.

وی افزود: حاشیه سود تولید یک محصول صنعتی انبوه در دنیای امروز در گزارش‌های امکان‌سنجی تعریف می‌شود. باتوجه به سودهای بانکی، یک محصول با حاشیه سود ۲۰ تا ۳۰ درصد، یک تولید اقتصادی است. حال اگر کارخانه یا صنعتی اعلام کند که با ظرفیت زیر ۷۰ درصد، سودده است، این بدان معنی است که این سود حاصل عملیات تولید نبوده و واقعی نیست، بلکه حاصل از یارانه در بخش‌های مختلف در بخش هزینه تولید است و از سوی دیگر، نشانگر این است که سرمایه‌گذاری 30 درصدی مربوط به اضافه تولید، سرمایه بدون بازگذشت بوده که هزینه آن نیز در همین ظرفیت 70 درصدی تامین شده است و در این شرایط ممکن است ذهنیت طرح توسعه نیز شکل گیرد.

فاضل‌بخششی خاطرنشان کرد: صنعت معدن با سهم نزدیک به ۳ درصدی از تولید ناخالص داخلی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های نظام اقتصادی کشور است. البته این سهم در اقتصادهای توسعه‌یافته و صنعتی نظیر استرالیا ۱۰برابر بیشتر از ایران است. اگر بخواهیم به شکل ملموس‌تر این مطلب را بیان کنیم، ایران با حدود یک درصد جمعیت جهان، مالک ۷ درصد از منابع معدنی دنیاست، اما سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی بسیار اندک است که این موضوع، خود موید ظرفیت بالای رشد اقتصادی در این بخش است.

سخن پایانی

باوجود ظرفیت‌های موجود در صنعت معدن و تولیدات وابسته به آن و فرصت‌های دیجیتالی شدن که می‌تواند تاثیرات قابل‌توجه بر رشد اقتصادی معادن و به‌طبع اقتصاد دیجیتال کشور داشته باشد، اما جایگاه بخش معدن و تولیدات معدنی و سهم آن از این بازار بسیار کم است. صنعت معدن ایران و تولیدات وابسته باتوجه به ظرفیت‌های موجود و چالش‌های پیش‌رو، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری بلندمدت و استفاده از فناوری‌های نوین و تحول دیجیتال است، استفاده از فناوری‌های نوین و هوشمندسازی می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید، کاهش مصرف انرژی و رشد اقتصادی کمک کند.