شخم زدن خاک به ضرر زمین است

در این گزارشصمت، پای صحبت‌های محمدرضا مهدیزاده یکی از کشاورزان شهرستان شوش نشسته‌ایم که مخالف شخم زدن زمین‌های کشاورزی است و آن را روشی نادرست در شرایط فعلی بحران آبی می‌داند و معتقد است، شخم زدن زمین باعث از بین رفتن خاک و کاهش کیفیت تولید محصولات کشاورزی می‌شود. وی در این گپ و گفت اظهار کرد: زمانی که سربارهای محصول مانند گندم بر سر زمین‌های کشاورزی می‌ماند و آن را به‌وسیله سوزاندن یا جمع‌کردن و شخم زدن از بین نمی‌بریم، خاک در زمان آبیاری گل‌آلود نمی‌شود و حتی ذره‌ای خاک‌شویی ندارد. هنگام راه رفتن در این زمین‌ها فقط کفش‌ها خیس می‌شوند و آثاری از گل و خاک وجود ندارد و دلیلش این است که زمین شخم نخورده است.

وی ادامه داد: بسیاری از کشاورزان تصور می‌کنند با شخم زدن خاک و بر هم زدن وضعیت خاک به کشت محصول خود کمک می‌کنند. در حالی که کاملا برعکس است و زندگی موجودات زیر خاک در زمان شخم زدن از بین می‌رود و تا زمانی که بخواهند خود را احیا کنند، دوباره شخم زدن اتفاق می‌افتد. این کشاورز افزود: اگر سالی یک محصول مانند برنج و در سال دیگر ذرت بکاریم و 2سال بقایای گیاهی در زمین بماند، برای کشاورزی زمین مناسب‌تر بوده و در نهایت به سود کشاورز است. از طرف دیگر گوسفندان و حیوانات نیز می‌توانند از این بقایا استفاده کنند.

به‌اعتقاد وی؛ خاک به‌منزله یک شهرک صنعتی است، این کشاورز گفت: هنوز هم برخی کشاورزان به این باور نرسیده‌اند که این شهرک می‌تواند تمام موارد موردنیاز برای خوراک و غذای یک کشور را تامین کند. این شهرک نیروی کشاورز تا صنعتگر را به‌کار می‌گیرد تا بتواند ضمن اشتغال، به تولید هم بپردازد. بر همین اساس توجه به سلامت این شهرک صنعتی از مهم‌ترین ارکان کشاورزی است. ماندن بقایای گیاهی در خاک، در نخستین مرحله موجب حفظ رطوبت خاک شده و در مرحله دوم با تجزیه و پوسیده شدن این بقایا آن را در اختیار زمین قرار می‌دهد و یک منبع غذایی عالی برای موجودات خاک تامین می‌کند. این کشاورز ادامه داد: در صورت شخم زدن خاک، پرندگان به‌راحتی به موجودات زیرخاک مانند کرم‌ها دسترسی پیدا می‌کنند و از طرف دیگر، باکتری‌های هوازی در زمان پوساندن و تجزیه بقایا می‌توانند به‌سرعت بیشتر از باکتری‌های بی‌هوازی مواد موردنیاز خاک را تامین کنند که در نهایت به سود کشاورز خواهد بود. وی گفت: حفظ بقایا در زمین‌های کشاورزی موجب شد که باوجود خشکسالی و نبود بارندگی مناسب محصول کشت‌شده به‌خوبی و بدون نیاز به آبیاری سبز شده و در مصرف آب نیز صرفه‌جویی کنیم و حتی آب به کشاورزان پایین‌دست برسد.

به‌اعتقاد وی، شخم زدن زمین به ضرر زمین است و حتی اگر به رایگان بخواهند این کار را برای ما انجام دهند، از آن استفاده نخواهیم کرد، خوشبختانه در برخی از سال‌ها می‌توانیم از سوزاندن زمین‌ها و شخم زدن آنها جلوگیری کنیم.

این کشاورز در پایان سخنان خود گفت: با حفظ بقایای خاک و جلوگیری از شخم زدن زمین‌های کشاورزی حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلو گندم در هر هکتار کمتر از مزارع دیگر کشت کردیم و کودی که به زمین دادیم به‌راحتی در اختیار زمین قرار گرفت، زیرا اگر زمین ضعیف باشد، کود پایه ازت که به زمین می‌دهیم، کمتر اثر خواهد داشت.

مزایا و معایب شخم زدن زمین

با اینکه شخم زدن زمین‌‎های کشاورزی به‌عنوان یک تکنیک بسیار مهم برای آماده‌سازی بستر خاک برای بذرپاشی و کشت دوباره در نظر گرفته می‌شود و دارای مزایای مختلفی مانند بازسازی ساختار خاک با مخلوط کردن کلوخه‌ها، چرخاندن و خرد کردن آنها، افزایش تخلخل خاک برای عبور آب، اکسیژن، کود و سایر مواد آلی و کنترل شدید رشد علف‌های هرز را دارد اما معایبی نیز دارد که در راستای مخالف با پایداری زیست‌محیطی حرکت می‌کند که آسیب ‌دیدن میکروفلورها در خاک که در نتیجه آن با گذشت زمان و به‌مرور مزرعه نشاط و حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد، ایجاد لایه‌ای سخت روی خاک است که به‌تدریج عمق بیشتری پیدا کرده و اجازه عبور جریان هوا و آب را به درون خاک نمی‌دهد و در صورت تداوم، سبب از بین‌رفتن حاصلخیزی خاک می‌شود.

مرگ موجودات خاکی با به‌آتش کشیدن زمین‌های کشاورزی

برای از بین بردن بقایای زمین‌های کشاورزی در کنار شخم زدن از سوزاندن نیز استفاده می‌شود، روشی که گرچه مرسوم بوده، اما در کنار چالش‌هایی که برای هوا ایجاد کرده، موجب مشکلات بسیاری نیز برای خاک و از بین بردن مواد عالی و موجودات زنده آن نیز شده است. محمد جعفری، محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان در گفت‌وگو با روزنامهصمت، درباره این مسئله گفت: آتش زدن زمین‌های کشاورزی بعد از برداشت محصول عموما غلات با هدف از بین بردن بقایای آن و رفع مزاحمت در عملیات تهیه زمین برای کشت بعدی انجام می‌شود، اما این رفتار تبدیل به یک اپیدمی خطرناک شده و در حال ‌حاضر در مناطقی هم که عجله‌ای برای کشت دوم ندارند، اتفاق می‌افتد.

وی افزود: البته این روش، بهترین راه برای رفع مزاحمت جمع‌آوری کاه و کلش نیست، اما به‌دلیل زمانبر بودن، نبود ادوات مناسب و بیشتر عدم‌آگاهی نسبت به مضرات آتش‌سوزی؛ کشاورزان ساده‌ترین راه که آتش زدن زمین‌های کشاورزی است را انتخاب می‌کنند. جعفری در پاسخ به اینکه آیا این اتفاق می‌تواند موجب از بین رفتن آفات و بیماری‌های زمین‌های کشاورزی شود، گفت: در موارد نادر اعتقاد دارند که آتش زدن زمین‌های کشاورزی می‌تواند آفات، بیماری‌ها و بذور علف هرز را کنترل کند، غافل از اینکه بسیاری از بیماری‌ها در زمان خاص خود اتفاق می‌افتد و اصولا تعداد کثیری از انواع بیماری بذرزاد هستند و بسیاری از بذور علف هرز هم، مقاومت لازم را در برابر این پدیده دارند. تحقیقات نشان داده است که آتش زدن، روش موثری در کنترل آفات، بیماری‌ها و علف هرز نیست. محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان بااشاره به تاثیر آتش زدن بر حاصلخیزی خاک، افزود: اصولا پدیده تثبیت کربن در حاصلخیزی خاک موثر است که بر اثر باقی ماندن کاه و کلش و بقایای پس از برداشت اتفاق می‌افتد، با آتش زدن زمین‌های کشاورزی، پدیده معکوس تصعید کربن رخ می‌دهد، بنابراین تاثیر آنچنانی در حاصلخیزی خاک نخواهد داشت. به‌واسطه سوزاندن زمین‌های کشاورزی، کربن وارد هوا و محیط‌زیست شده و سبب آلودگی آن می‌شود و از طرف دیگر، به‌دلیل اینکه کربن تولیدکننده ماده آلی خاک است و ماده آلی خاک نیز عامل حاصلخیزی خاک است، در نتیجه سوزاندن زمین‌های کشاورزی نه‌تنها موجب افزایش حاصلخیزی خاک نمی‌شود، بلکه کاهنده حاصلخیزی خاک نیز هست. وی ادامه داد: در ابعاد یک دسی‌بل خاک، حدود ۷ تا ۱۰ میلیارد موجود زنده وجود دارد اگر خاک آن کاملا حاصلخیز باشد و هرچه حاصلخیزی خاک کمتر باشد، این موجودات نیز کمتر می‌شوند. حال با سوزاندن زمین‌های کشاورزی یا خاک، تقریبا تا عمق ۱۰ تا ۱۵سانتیمتری حرارت و دما از ۱۰۰ تا ۵۰۰ درجه افزایش می‌یابد، در نتیجه در این دما این موجودات از بین می‌روند، بنابراین علاوه بر از بین بردن مواد آلی و موردنیاز تغذیه این موجودات زنده یعنی کاه و کلش و بقایای محصولات کشاورزی، این موجودات را نیز از بین می‌بریم. به‌گفته وی؛ این روش در گذشته مرسوم نبوده و در سده‌های اخیر رواج یافته است، به‌دلیل اینکه کشاورزان خواهان سرعت در عملیات کشت خود هستند و می‌خواهند زمین‌های کشاورزی خود را هرچه سریع‌تر برای کشت بعدی آماده کنند، از این روش استفاده می‌کنند.  در حالی که طبق مقوله حاصلخیزی خاک، نباید بقایای محصولات را از سطح زمین جمع‌آوری کرد و حتی نباید آن را شخم زده و به زیر خاک برد و این اتفاق، حاصلخیزی خاک را افزایش می‌دهد. اما به‌دلیل اینکه روش‌های رفتاری کشاورزان در چندین سده اخیر منجر به افزایش گونه‌های علف‌های هرز شده است، به‌منظور تسریع در از بین بردن آنها، شروع به شخم زدن زمین‌ها می‌کنند، در حالی که این روش نیز درست نیست. اگر روش‌های عملیات زراعی به‌درستی انجام شود، ممکن است در سال‌های اول آفات و علف‌های هرز زیاد باشد، اما با قوی شدن زمین‌ها، این آفات نیز در سال‌های بعد از بین خواهند رفت.

سخن پایانی

گرچه سال‌هاست که روش‌های کشاورزی مرسومی برای تولید محصولات به‌کار گرفته می‌شود که اغلب در باور و اذهان عمومی دارای مزایای خاص هستند، اما اکنون با پیشرفت تکنولوژی و دسترسی به علوم مختلف به‌ویژه در حوزه کشاورزی به معایب برخی روش‌های مرسوم پی برده شده است. بر همین اساس کارشناسان و پژوهشگران این حوزه تلاش دارند تا استفاده از روش‌های تجربی و سنتی گذشته را نفی کنند و روش‌های جدیدی را که حاصل تحقیق و آزمایش است، گسترش دهند.