بخش معدن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محرک‌ها، پیشران اقتصاد و توسعه‌یافتگی در کشورهای معدن‌خیز از جمله ایران به‌شمار می‌رود. اهمیت بخش معدن در کشور کمتر از نفت نیست، در نتیجه توسعه این بخش سبب توسعه اقتصادی کشور می‌شود. باید توجه داشت که ماشین‌آلات معدنی بخش مهمی از فرآیند استخراج و سود بخش معدن کشور را به خود اختصاص و با فرسوده شدن ماشین‌آلات معدنی، بازدهی بخش معدن کشور را نیز کاهش داده است.

در حال ‌حاضر دستگاه‌هایی با عمر بیشتر از ۲۰ سال بیشترین تعداد ماشین‌آلات معدنی را به خود اختصاص داده‌اند. در حالی که عمر مفید این دستگاه‌ها متوسط بین 5 تا ۱۵ سال است و آمار نشان می‌دهد تعداد این دستگاه‌ها حدود 8 برابر ماشین‌آلات با عمر کمتر از 5سال است.

تعداد بالای ماشین‌آلات با عمر بیش از ۲۰ سال می‌تواند زنگ خطری برای معادن باشد؛ چراکه علاوه بر خطرات جانی که می‌تواند ناشی شود، هزینه‌های گزافی بر دوش معدنداران می‌گذارد. در واقع با بالاتر رفتن عمر ماشین‌آلات، مصرف سوخت، هزینه‌های نگهداری و تهیه قطعات یدکی برای معدنکاران، همزمان با افت بازده تولید، افزایش می‌یابد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در همین رابطه نوشت؛ با افزایش هزینه‌های معدنکاری، شاهد افزایش عیار حد استخراجی از معادن و به‌عبارت‌دیگر، برداشت غیرصیانتی از ذخایر کشور خواهیم بود. در نهایت می‌توان انتظار داشت، عدم‌دسترسی به ماشین‌آلات باکیفیت و به‌دنبال آن، افزایش هزینه‌های استخراج، موجب توقف فعالیت معادن کوچک‌مقیاس و ایجاد محدودیت‌های جدی در طرح‌های توسعه‌ای معادن بزرگ شود. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نتیجه این محدودیت‌ها در بخش معادن، بروز تورم بالا نسبت به سایر بخش‌های اقتصاد کشور خواهد بود. در واقع نشان داده شد که محصولات تولیدشده در کشور از نظر تعداد و کیفیت نتوانستند جایگزین محصولات وارداتی شوند. البته این روند پس از سال ۱۴۰۱ و همزمان با شدت گرفتن تلاش‌های وزارت صمت در راستای تسهیل واردات ماشین‌آلات سنگین به روند سابق خود و همپای تورم سالانه تولیدکننده کشور بازگشته است. اما نکته موردتوجه آن است که همچنان تعداد فرسوده‌های معدنی بالاست و می‌تواند عواقب سنگینی برای اقتصاد کشور و همچنین منابع‌معدنی داشته باشد.

زنجیره تولید معادن دچار آسیب جدی

محمدتقی رادمان، کارشناس معدن در ارتباط با فرسودگی ماشین‌آلات معدنی به صمت گفت: هر چقدر سن ماشین‌آلات به‌ویژه در بخش معدن بالا برود و دقت و کیفیت آنها کاهش یابد، توانایی اپراتور در تفکیک ماده معدنی از باطله کاهش می‌یابد. یکی از نقاط بحرانی بخش معدن، صنایع‌معدنی، تولید مواد اولیه و علاوه بر آن بخش‌های عمرانی و راهسازی، مسئله واردات ماشین‌آلات سنگین، تولید و نگهداری از آنها محسوب می‌شود.

رادمان ادامه داد؛ در سال‌های اخیر باوجود عامل تحریم‌های ظالمانه، افزایش نرخ ارز و سقوط ارزش پول ملی و مدیریت و سیاست‌گذاری نادرست در زنجیره تولید، نگهداری، واردات و توزیع ماشین‌آلات سنگین این بخش از زنجیره تولید معادن دچار آسیب جدی و جبران‌ناپذیری شده است که در صورت تداوم، بخش معدن را به‌طورکامل زمینگیر خواهد کرد.

وی گفت: این موضوع اثرات بسیار منفی بر معدنکاری کشور گذاشته است؛ به‌گونه‌ای‌که می‌توان گفت نزدیک ۳۰ درصد از ۶ هزار معدنی که به حالت تعطیل و نیمه‌تعطیل درآمده‌اند، به‌علت فرسودگی ماشین‌آلات، کمبود، فقدان یا گران شدن لوازم یدکی ماشین‌آلات به این روز افتاده‌اند.

وی افزود: به‌دلیل اینکه ماشین‌آلات معدنی همیشه در کنار نیروی انسانی است، بیشتر مواقع فرسودگی آنها مسائل ایمنی را به‌خطر می‌اندازد و به‌طورقطع ریسک را در این معادن افزایش می‌دهد. لازم به ذکر است که فرسوده شدن ماشین‌آلات، ارتباط مستقیمی با حوادث و مخاطرات کارگاهی دارد.

رادمان با بیان اینکه کاهش کیفیت ماده معدنی به‌راحتی می‌تواند میزان خروجی کارخانجات را کاهش دهد، اظهار کرد: هرچقدر سن ماشین‌آلات به‌ویژه در بخش معدن بالا برود و دقت و کیفیت آنها کاهش پیدا کند، توانایی اپراتور در تفکیک ماده معدنی از باطله کاهش می‌یابد. به‌عبارت‌دیگر، هرچقدر دستگاه به‌روزتر و سالم‌تر باشد و قدرت عملیاتی بالاتری داشته باشد، به‌طورقطع کیفیت کار استخراج، دپو و بارگیری بالا خواهد رفت؛ بنابراین چنین عملکردی تاثیر مستقیمی بر میزان و کیفیت خروجی کارخانه‌ها خواهد داشت.

قوانین و آیین‌نامه‌های متعدد در بحث واردات ماشین‌آلات

سهراب حسینی، کارشناس معدن در ارتباط با چالش‌های واردات ماشین‌آلات معدنی به صمت گفت: همان‌طور که در جریان هستید، به‌نظر می‌رسد دولت تصمیم دارد تا سیاست‌گذاری جدیدی را در ارتباط با نرخ ارز داشته باشد و تغییر نرخ ارز در کشور به‌گونه‌ای است که احتمال حذف ارز نیمایی برای صادرات وجود داشته باشد و ارز توافقی جایگزین آن خواهد شد. همچنین، باتوجه به آنکه اگر ارز به‌صورت نیمایی محاسبه نشود و از طرف دیگر ارز واردات برای کالاهایی مانند ماشین‌آلات معدنی به صورتی غیر از روش بانکی باشد و تامین ارز به‌صورت ارز حاصل از صادرات باشد، می‌توانیم شاهد رونق ورود ماشین‌آلات به‌روز و با تکنولوژی بالا در کشور باشیم.حسینی ادامه داد: نکته مهم این است که معمولا، ایده‌ها و نظرات خوبی مطرح می‌شود که در آینده، عواملی که وجود دارد، مشکلاتی را پدید خواهند آورد که در عمل، دردسرساز خواهند بود. اگر قوانین و آیین‌نامه‌های متعدد در بحث واردات ماشین‌آلات گذاشته شود و برای آن محدودیت قرار داده شود، بازار به‌تعادل نخواهد رسید و نرخ دستگاه‌ها و تجهیزات معدنی، افزایش پیدا خواهند کرد. با اختصاص نیافتن ارز نیمایی برای واردات دستگاه‌های معدنی، شاهد تغییرات قیمتی در ماشین‌آلاتی که به‌تازگی وارد کشور شدند، هستیم.

ماشین‌آلات و اکتشاف

وی گفت: بحث مهمی که درباره ماشین‌آلات معدنی در حوزه اکتشاف مطرح می‌شود، این است که واردات آنها به کشور ممنوع است. اما آن‌طور که مطرح شده است، برای واردات ماشین‌آلات، هیچ ممنوعیتی وجود ندارد، اما مسیر واردات، چالش‌های بزرگی دارد که با ممنوعیت واردات هیچ تفاوتی نخواهد داشت. به‌نظر بنده، اگر روندهای واردات ماشین‌آلات تسریع شود و با به جهان اطراف خود نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد که به‌راحتی می‌توانیم بازارهایی را که به دستگاه و تجهیزات نیاز دارند، ایجاد کنیم. همچنین برای ورود این ماشین‌آلات به کشور، نیازمند تخصیص ارز هستیم تا این مسیر برای ورود ماشین‌آلات هموار شود.

وی افزود: برطرف شدن مشکلات واردات ماشین‌آلات معدنی و تخصیص ارز، این امکان را ایجاد می‌کند تا پیمانکاران معدنی با سرعت بالا، پروژه‌های خود را ادامه دهند و همچنین پروژه‌هایی که به‌علت کمبود ماشین‌آلات، به‌حالت تعلیق درآمده‌اند، مجدد به چرخه فعالیت برگردند. باوجود آنکه بحث بازرگانی از ارکان وزرات صنعت، معدن و تجارت است، موضوع معدنکاری، کاملا جدا از سایر حوزه‌ها دیده می‌شود و اصولا، نادیده گرفته شده است. کد تعرفه‌های بازرگانی به بازرگانان معدنی داده نمی‌شود و چالش‌های بسیاری در این مسیر به‌وجود آمده؛ در عمل نام صنعت و معدن با این اقدامات تغییر کرده است و انگار بازرگانان معدنی نباید اقدام به واردات دستگاه‌های معدنی کنند. چنین اقدامی، حتی در کوتاه‌مدت هم می‌تواند آسیب‌های جدی به حوزه معدن وارد کند. از سوی دیگر، تغییر نرخ ارز، توانسته است مسیر پیش‌روی واردات ماشین‌آلات معدنی را با چالش‌های اساسی مواجه کند و قیمت‌ها به‌صورت روزانه بالا و پایین می‌شود.

حسینی خاطرنشان کرد: علاوه بر بازرگانان، پیمانکاران و تولیدکنندگان خدمات نیز نادیده گرفته شده‌اند. هر میزان فضا بازتر شود و بحث به‌سمت واردات تجهیزات توسط معدنکاران و بازرگانان برود، روند تسهیل خواهد شد و روند اکتشاف و بهره‌برداری افزایش خواهد یافت. در دنیا به‌ازای هر هزار متر حفاری اکتشافی، تقریبا 2.5میلیون تن ذخیره اکتشاف می‌شود که این امر در صنعت مس به 3.5میلیون تن می‌رسد. با واردات دستگاه‌های به‌روز و ماشین‌آلاتی که در خارج از کشور تولید می‌شود، می‌توانیم تکنولوژی را وارد کشور کرده و به ساخت داخل و فضای رقابتی کمک کنیم. همچنین اگر ۱۰۰دستگاه حفاری وارد کشور شود، حداقل ۲۰۰هزار متر حفاری در زمان کوتاه‌تری انجام خواهد شد. در واقع با این امر، ۷۰۰ میلیون تن به ذخایر مس کشور اضافه خواهد شد.

افزایش طول عمر ماشین‌آلات و استهلاک

کارشناسان عقیده دارند، با تمام حمایت‌هایی که از تولید ماشین‌آلات معدنی داخلی شده و خواهد شد، تولید داخل به‌لحاظ کمی و کیفی پاسخگوی نیاز کشور نیست، همچنین تنوع محصولات و تجهیزات ماشینی ساخت داخل بالا نیست و حتی اگر این تنوع بالا باشد هم، کفاف نیاز معادن کشور را نمی‌دهد.

چندی پیش، کیوان جعفری‌طهرانی، تحلیلگر بازارهای جهانی معدن و صنایع‌معدنی در ارتباط با موضوع ماشین‌آلات معدنی اظهار کرد: زمانی که طول عمر ماشین‌آلات معدنی افزایش پیدا می‌کند، قطعا استهلاک آنها زیاد می‌شود، در صورتی که بعضی از معدنداران به‌اشتباه گمان می‌کنند با دپو ماشین‌آلات این حوزه، از سود خوبی بهره‌مند می‌شوند، اما هنگامی که ماشین‌آلات معدن و راهسازی فعالیت نداشته باشند، چون داخل سیستم هیدرولیک روغن وجود دارد و تخلیه نمی‌شود، تمامی سیستم هیدرولیک خورده می‌شود و کارآیی ندارد و برای تعمیر سیستم هیدرولیک به‌ویژه معدنی باید هزینه بالایی پرداخت کنند.

وی افزود: عمر ماشین‌آلات را نباید فقط براساس ساعت کارکرد بررسی کرد و ماشین بدون فعالیت، سرمایه نیست و در عمل مستهلک است، همچنین باید ماشین‌آلات جدید با مصرف سوخت پایین‌تر و کارآیی بالاتر از نظر ساعت کاری به کشور وارد شود تا سود مناسب برای معدندار و سرمایه‌گذار را به‌همراه داشته باشد.

تحلیلگر بازارهای جهانی معدن و صنایع‌معدنی بااشاره به اینکه به‌تازگی پروژه‌های راهسازی و ساختمانی در کشور کمتر شده، ماشین‌آلات این بخش در معادن به‌کار گرفته می‌شوند، تصریح کرد: وزارت صمت باید واردات را تسهیل کند و حمایت از تولید داخلی داشته باشد و حمایت بیش از حد از تولید داخل باعث ضرر و زیان خریدار می‌شود، زیرا بعضی از این ماشین‌آلات داخلی، راندمان خوبی در معادن ندارند و اجازه واردات ماشین‌آلات داخلی را صادر کند، چون که در بسیاری موارد، نرخ ماشین‌آلات وارداتی کمتر از تولید داخل است، حتی خودروی مونتاژی هم به‌ضرر است، چون کشورها مونتاژ برندهای معروف را در اختیار کشورهای دیگر قرار نمی‌‎دهند.

سخن پایانی

نباید نقش ماشین‌آلات در فعالیت‌های معدنی را نادیده گرفت. استخراج، اکتشاف و حمل محصولات معدنی، نیازمند به‌روزترین ماشین‌آلات است تا بهره‌وری افزایش پیدا کند. مدت زمان بسیاری است که صحبت از فرسودگی ماشین‌آلات معدنی به‌گوش می‌رسد و هنوز، تصمیم مناسبی برای رفع این چالش‌ها گرفته نشده است. امید است تا دولت، اقدامی انجام دهد تا واردات ماشین‌آلات معدنی به کشور تسهیل شده و مشکلات رفع شود.