مس، در گیر و دار تحریم
مس را باید یکی از مهم‌ترین محصولات دنیا دانست که کاربردهای فراوانی دارد. اهمیت مس آنقدر زیاد است که تمام کشورها خواهان آن هستند. ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان مس در دنیا است که میزان تولید بسیار مناسبی دارد. اما باید اشاره کرد که ایران در راستای صادرات مس، وضعیت مناسبی ندارد و آن‌طور که کارشناسان اعلام کرده‌اند، تحریم مهم‌ترین دلیل برای کاهش صادرات این محصول ارزشمند است.
ارزش زنجیره تولید مس در رشد اقتصادی ایران
در برنامه هفتم توسعه، در حالی رشد اقتصادی به‌طورمتوسط ۸درصد هدف‌گذاری شده که عملکرد رشد اقتصادی در سال‌های قبل و تحلیل وضعیت عوامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی (سرمایه ثابت، نیروی کار و بهره‌وری)، حاکی از محدودیت‌های شدید و دشواری دستیابی به این هدف است.
از سوی دیگر، بررسی‌ها نشان می‌دهد اقتصاد ایران در برخی حوزه‌های پیشران، از ظرفیت‌های بی‌بدیل برخوردار است که در صورت فعال شدن این ظرفیت‌ها، امکان ایجاد تحرک در سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی وجود دارد. یکی از پیشران‌های اصلی رشد اقتصادی در ایران، بخش معادن و فلزات است و در بین اجزای آن، زنجیره مس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در برنامه هفتم، جهش قابل‌ملاحظه‌ای در توسعه زنجیره مس پیش‌بینی شده که باتوجه به محدودیت‌های موجود در زیرساخت‌های برق و آب، ضعف اکتشافات معدنی، محدودیت‌های تامین مالی، محیط کسب‌وکار نامناسب و انحصار در زنجیره و نظایر آن، تحقق‌پذیری این اهداف با ابهامات متعدد مواجه است.
زندگی بشر از دیرباز به مس متکی بوده است. چکش‌خواری، رسانایی و مقاومت در برابر خوردگی آن را به یک ماده ضروری در صنایع مختلف تبدیل کرده است.
مس به‌عنوان رسانای الکتریسیته و گرما برای سیم‌کشی برق، الکترونیک و فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر ضروری است و آن را به یک جزء حیاتی از اقتصاد مدرن تبدیل کرده است.
مس در طیف گسترده‌ای از محصولات کاربرد دارد و به‌دلیل استفاده از آن در بسیاری از بخش‌ها، این فلز به‌عنوان یک شاخص پیشرو برای سلامت اقتصادی در نظر گرفته می‌شود. شاید بتوان بیان کرد زمانی که تقاضا برای مس افزایش می‌یابد، معمولا نشان‌دهنده اقتصاد رو به رشد است و کاهش تقاضای مس می‌تواند نشان‌دهنده رکود اقتصادی آتی باشد.
کل تقاضای مس در جهان از ترکیبی از تقاضای مس تصفیه‌شده (شامل تولید اولیه و ثانویه، ۲۶ میلیون تن در سال ۲۰۲۳) به اضافه استفاده مستقیم از قراضه (بیش از ۶ میلیون تن) تشکیل شده است.
صادرات با واسطه مس
بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق ایران در ارتباط با وضعیت صادرات مس کشور بهصمت گفت: در ارتباط با وضعیت صادرات مس کشور باید اشاره کرد که به‌علت تحریم‌های وضع‌شده توسط امریکا، مس ایران به‌واسطه دیگر کشورها صادر می‌شود و این مسئله هزینه تجارت را بالا می‌برد و چالش‌هایی را در مسیر تجارت مس ایجاد می‌کند. باید بتوانیم، مسیر صادرات مس را تسهیل کنیم تا اقتصاد کشور رونق پیدا کند.
شکوری ادامه داد: ایران ۵ میلیارد تن ذخایر احتمالی سنگ‌آهن و ۲۱ میلیارد تن ذخایر احتمالی مس دارد، همچنین میزان ذخایر قابل بهره‌برداری سنگ‌آهن کشور به بیش از ۳ میلیارد تن می‌رسد. این میزان ذخیره، نیازمند آن است که مسیر صادرات مس هموار باشد تا بتوانیم صادرات قابل‌قبولی داشته باشیم. کاتد مس، یکی از محصولات مهمی است که در ایران وجود دارد و امکان صادرات آن به‌سختی فراهم است و تحریم، سد محکمی در مقابل این امر است.
وی گفت: صادرات کاتد مس از ایران به‌دلیل تحریم‌ها به‌طورمستقیم انجام نمی‌گیرد و به‌واسطه دیگر کشورها انجام می‌شود، این امر هزینه تجارت را بالا می‌برد و از حاشیه سود بازرگانان ایرانی می‌کاهد. همین موضوع سبب می‌شود دیگر کشورهای مصرف‌کننده مس که می‌توانند مشتری ایران باشند، از معامله با ایران اجتناب کنند؛ اما در حال حاضر کره جنوبی، اروپایی‌ها، ترک‌ها و چینی‌ها خریدار کاتد مس ایران هستند.
میزان ذخایر شناسایی‌شده سنگ‌آهن کشور
وی میزان ذخایر شناسایی‌شده سنگ‌آهن کشور را بیش از ۳میلیارد تن عنوان کرد و گفت: این رقم مربوط به ذخایر قابل‌بهره‌برداری است و اگر ذخایر احتمالی را هم در نظر بگیریم، حجم ذخایر سنگ‌آهن ایران به بیش از ۵ میلیارد تن می‌رسد و در همین حال ارزش ذخایر احتمالی مس کشور ۲۱ میلیارد تن است.
شکوری در ادامه اظهار کرد: صنایع کشور مانند مس و فولاد، بیش از آنکه مشکل کمبود منابع اولیه تولید را داشته باشد، مشکل مدیریت منابع را دارد. اکنون چشم‌انداز تولید ۵۵ میلیون تن در سال ۱۴۰۴ برای صنعت فولاد ترسیم شده است و در یک نظام مدیریتی درست ۱۷میلیون تن از این حجم از تولید باید در امتداد سواحل مستقر شود تا محصولات مازاد بر نیاز داخل با حداقل هزینه حمل‌ونقل صادر شود نه اینکه واحدهای فولادی در بخش‌های مرکزی کشور توسعه یابد و بحران آب را برای کشور بیافریند.
وی در ارتباط با وضعیت استخراج و صادرات سنگ‌آهن کشور گفت: ذخایر کنونی سنگ‌آهن کشور تا ۳۰ سال آینده نیز پاسخگوی نیاز کشور است و در صورتی که اکتشافات وسیع انجام و به ذخایر عمیق دسترسی پیدا شود، بر تعداد این سال‌ها اضافه می‌شود.
بنابراین صنعت فولاد از نظر تامین مواد اولیه تولید مشکلی ندارد، ضمن اینکه اکنون هماتیت‌هایی داریم که می‌توانیم از آنها هم استفاده کنیم، اما چون دانش فنی لازم را در اختیار نداریم، این ذخایر دست‌نخورده مانده است.
رئیس کمیسیون معدن و صنایع‌معدنی اتاق ایران گفت: صنعت فولاد ایران حتی می‌تواند از سنگ‌آهن وارداتی استفاده کند؛ در حال حاضر، چین چنین اقدامی را انجام می‌دهد. نمونه دیگر را می‌توان صنعت فولاد ژاپن نام برد که هم انرژی و هم ماده اولیه را وارد می‌کند، اما همچنان فولاد آن سودآور است. بنابراین وارداتی بودن ماده اولیه تولید تنها نمی‌تواند به‌ضرر تولیدکننده باشد و عوامل ضرردهی را باید در جاهای دیگر جست‌وجو کرد.
شکوری خاطرنشان کرد: مشکلاتی که بر سر راه تولید در ایران وجود دارد، ایران را از جهان متمایز کرده و تولیدکننده ایرانی خواهان این است که با دنیا هم‌وزن شود. معدنکاران در واردات ماشین‌های معدنی همچنان با محدودیت‌های پیشین مواجه هستند؛ از جمله اینکه برای واردات ماشین‌های خارجی باید محصول مشابه ایرانی را بخرند، حتی اگر محصول ایرانی کارکرد کافی را برای معدنکار نداشته باشد.
ایران یکی از تولیدکنندگان مهم مس در سطح جهانی
عزت‌الله اردشیری، کارشناس صنایع و معدن در ارتباط با وضعیت تولید و صادرات مس کشور بهصمت گفت: ایران را می‌توان یکی از تولیدکنندگان مهم مس در سطح جهانی نام برد. در سال ۲۰۲۳، ایران حدود ۲۵۰ هزار تن مس تصفیه‌شده تولید کرده که این مقدار معادل ۲ درصد از تولید جهانی مس است و آمار مناسبی محسوب می‌شود. تولید مس ایران در ۲ بخش مس کاتدی و مس آندی انجام می‌شود. علاوه بر این، ایران دارای ذخایر عظیم مس است و در رتبه هشتم جهان از نظر ذخایر مس قرار دارد. این ذخایر به‌ویژه در استان‌های کرمان و یزد متمرکز هستند که یکی از مهم‌ترین مراکز تولید مس در کشور به‌شمار می‌روند.
اردشیری ادامه داد: در سال ۲۰۲۲، حجم صادرات مس ایران به حدود ۱۲۰هزار تن رسید که معادل ۲.۵ درصد از صادرات جهانی مس است. عمده‌ترین مقاصد صادراتی مس ایران شامل کشورهای چین، امارات‌متحده‌عربی، هند و ترکیه هستند که مشتریان بسیار خوبی برای مس ایران محسوب می‌شوند. صادرات مس ایران عمدتا به‌صورت مس کاتدی و آلیاژهای مسی انجام می‌شود و این روند با توجه به تنوع بازارهای هدف و افزایش تقاضا در بازارهای آسیایی به‌ویژه چین، به‌طورمداوم در حال رشد است. این روند صادراتی باعث شده است تا صنعت مس ایران بخش قابل‌توجهی از ارزآوری کشور را به خود اختصاص دهد. البته، لازم به ذکر است که تحریم‌ها، سبب شد تا آن‌طور که باید، نتوانیم صادرات موفقی داشته باشیم.
ظرفیت مس برای توسعه
وی گفت: صنعت مس ایران باوجود ظرفیت‌های موجود، گستره قابل‌توجهی برای توسعه دارد. صنعت فرآوری مس در کشور از تکنولوژی‌های نسبتا پیشرفته‌ای برخوردار است و بسیاری از واحدهای تولیدی از روش‌های مدرن استخراج برای تولید کاتد مس استفاده می‌کنند. ظرفیت‌های موجود در زمینه استخراج و فرآوری مس ایران می‌تواند با بهبود و توسعه زیرساخت‌ها، افزایش یابد. ایران می‌تواند باتوجه به منابع غنی مس خود، توسعه بیشتری در زمینه تولید و فرآوری مس داشته باشد. یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌ها در این زمینه، افزایش میزان صادرات مس است. به‌علاوه، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و مشارکت‌های بین‌المللی می‌تواند به ارتقای فناوری و افزایش بهره‌وری در صنعت مس کمک کند.
وی افزود: همچنین، توسعه زیرساخت‌های صنعتی و توسعه بازارهای صادراتی جدید می‌تواند به رونق بیشتر این صنعت منجر شود. در این راستا، پروژه‌هایی مانند طرح‌های توسعه‌ای در منطقه جنوب‌شرق ایران می‌تواند نقش موثری در افزایش تولید و صادرات مس ایفا کند. با این حال، چالش‌هایی مانند محدودیت‌های مالی، نیاز به بهبود فناوری‌های فرآوری و چالش‌های زیست‌محیطی ممکن است بر رشد صنعت مس ایران تاثیر منفی بگذارد. به‌طورکلی، توسعه صنعت مس ایران به توانمندی در جذب سرمایه، نوآوری در فرآیندهای تولید و حل مشکلات زیست‌محیطی نیاز دارد. اردشیری خاطرنشان کرد: صنعت مس ایران در مقایسه با کشورهای رقیب در خاورمیانه و جهان از نظر تولید، ذخایر معدنی و ظرفیت‌های فرآوری وضعیت قابل‌توجهی دارد، اما هنوز هم فاصله قابل‌توجهی با کشورهای پیشرفته در این صنعت مانند شیلی و چین دارد. شیلی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده مس در جهان، با تولید سالانه بیش از ۵.۶ میلیون تن مس، نقش مهمی در بازار جهانی ایفا می‌کند و از تکنولوژی‌های نوین در استخراج و فرآوری مس بهره می‌برد. در مقایسه، تولید مس در ایران به‌طورمتوسط حدود ۲۵۰هزار تن در سال است که نسبت به شیلی و حتی کشورهای دیگری مانند پرو و ایالات‌متحده قابل‌مقایسه نیست.
سخن پایانی
ایران با دارا بودن حدود ۴ درصد از ذخایر جهانی مس، دارای ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل شدن به یکی از بازیگران مهم این صنعت در جهان است و باید از فرصت‌هایی که در اختیار دارد، استفاده کند. باتوجه به نیاز دنیا به عنصر حیاتی مانند مس، ایران می‌تواند با افزایش تولید، میزان صادرات خود را گسترش دهد که البته این امر نیازمند رفع تحریم‌ها نیز هست.
