نقش ایران نیز درتولید پسماندهای غذایی غیرقابل انکار است؛ چنانچه براساس آمار نزدیک به ۳ درصد ضایعات غذایی و کشاورزی دنیا در ایران تولید می‌شود. بخش قابل‌توجهی از تولید این ضایعات غذایی به وجود نقص در چرخه غذایی و سنتی بودن کشاورزی، برمی‌گردد. همچنین، سودجویی دلالان و مصرف‌گرایی ناخوشایند و مسرفانه طبقه محدودی از جامعه به افزایش میزان ضایعات غذایی دامن می‌زند. اگر با خود صادق باشیم، بخشی از این ضایعات در خانه‌های‌مان تولید می‌شوند. بی‌شک، سبک زندگی هر فرد نقش جدی در افزایش پسماندهای غذایی دارد؛ پسماندهایی که علاوه بر آلاینده بودن‌شان؛ موجب اخلال در چرخه غذایی حیوانات هم می‌شود. بنابراین، لزوم تغییر نوع و میزان مصرف در آحاد جامعه بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.صمت در این گزارش به راهکارهای مدیریت ضایعات و پسماندهای غذایی پرداخته است.

جای خالی عدالت غذایی در ایران

کشور ما با داشتن یک درصد از جمعیت جهان، ۲.۷ درصد از دورریز موادغذایی کره خاکی را به خود اختصاص داده است. به‌طورکلی با رصد وضعیت دورریز فرآورده‌های غذایی در کشور، می‌توان گفت که گویی ۲ میلیون نفر در کشور به‌گونه‌ای مصرف مسرفانه غذا دارند که تنها از محل دورریز آنها می‌توان غذای روزانه ۱۰۰میلیون نفر را تامین کرد؛ همین مثال، کافی است تا مشخص کند اسراف موادغذایی علاوه بر سایر زیان‌هایی که دارد، تا چه حد می‌تواند «عدالت غذایی» را کمرنگ یا مخدوش کند. غذایی که در کشور دور ریخته می‌شود، می‌تواند گرسنگانی را از بی‌خوابی و بیماری نجات دهد. امروزه یکی از نشانه‌های قابل‌توجه توسعه‌یافتگی جوامع، کاهش دورریز موادغذایی و پسماندهای مربوط به آن است. در جامعه توسعه‌یافته افراد در برابر آنچه تولید یا مصرف می‌کنند یا به‌عبارت دیگر برای هر چیزی که هزینه پرداخت می‌کنند، رفتار مسئولانه و دقیقی دارند، چراکه آنها به‌خوبی می‌دانند آنچه با آن روبه‌رو هستند از جمله منابع‌طبیعی و غیرطبیعی؛ به هرحال محدود است. خوب است تا در این زمینه، نگاهی به تجارب کشورهای جهان بیندازیم، در ایتالیا که پیش از این به‌عنوان، یکی از کشورهای مسرف در موادغذایی معروف بود، طرحی با عنوان «کیسه خانواده» اجرا شد و البته می‌شود، با این مضمون که هر خانواده باید پسماند موادغذایی خود را جدا و مدیریت کند. همچنین، در رستوران‌ها اضافه خوراکی‌های خود را ببرند. در آلمان هم موادغذایی سالم و با تاریخ انقضا باید به خیریه‌های نزدیک محل اهدا شود تا دورریز نشوند و از طرفی هم، نیاز این مراکز تامین شود. موفق‌ترین کشورها اما شاید کره جنوبی باشد که از ۲ درصد آمار بازیافت پسماند غذایی به ۹۵ درصد بازیافت موفق رسیده است.

ضایعات غذایی ۳۵ میلیون تنی در کشور

سینا علیدوستی، فعال محیط‌زیست و عضو هیات موسس سازمان مردم‌نهاد زامیاران گفت: طبق گزارش سازمان ملل، میزان دوریز مواد غذایی در کشورهای اروپایی در سال گذشته ۹ میلیون تن بوده است، در صورتی که این آمار در کشور ما در سال گذشته به ۳۵ میلیون تن رسید. یعنی ضایعات غذایی ایران چند برابر کشورهای اروپایی است. متاسفانه سالانه در کشور رقمی معادل ۱۵ میلیارد دلار به‌شکل ضایعات غذایی و کشاورزی دور ریخته می‌شوند. متاسفانه ایران رتبه نخست دورریز مواد غذایی را در دنیا در اختیار دارد.

وی افزود: این امر در حالی است که در سال ۲۰۱۸ تخمین زده شده بود که ۸۲۱ میلیون نفر به‌طورکامل دچار سوء‌تغذیه مزمن هستند که به‌طورقطع این رقم در سال‌های بعد، بیشتر هم شده است. این آمار با هدف دوم سند توسعه پایدار که در سال ۲۰۱۵ در سازمان ملل تصویب شد، مغایرت دارد. براساس سند دوم توسعه پایدار سازمان ملل قرار بود گرسنگی در تمام دنیا ریشه‌کن و به تمام اشکال گرسنگی پایان داده شود. در خلال این سند، آموزه‌های دینی در بیشتر کشورها نسبت به دورریزهای غذایی تاکیداتی دارند و معمولا در تمامی ادیان اسراف نفی شده است.

کشاورزی صنعتی از ضایعات غذایی می‌کاهد

علیدوستی گفت: برای حل این چالش، اقدامات گوناگونی را می‌توان به کار گرفت. یکی از این موارد، مربوط به تولید اولیه مواد غذایی است که اگر بتوانیم در فرآیند بسته‌بندی، کمترین میزان دورریز را داشته باشیم، درصد زیادی از ضایعات کاهش می‌یابد. در ایران متاسفانه درصد زیادی از دورریز مواد غذایی، در ابتدای چرخه مصرف رخ می‌دهد؛ درست در زمان بسته‌بندی محصولات کشاورزی و غذایی.

به‌گفته وی، از آنجایی که کشاورزی صنعتی در کشور ما به‌وجود نیامده است، درصد قابل‌توجهی از دورریز مواد غذایی در این بخش اتفاق می‌افتد. این فعال محیط‌زیست ادامه داد: اما درباره آن دسته از مواد غذایی پخته یا خام که از خانه‌ها وارد چرخه پسماند می‌شوند، باید گفت که اصلاح سبک زندگی، نقش جدی در کنترل این امر دارد. سمن‌ها و ان جی اوها می‌توانند با راه‌اندازی کمپین‌هایی به این اصلاح بپردازند. برای مثال، کمپین «لقمه مهربانی» که چند سال پیش راه‌اندازی شد، با این هدف کار خود را آغاز کرد که مازاد غذاهای تهیه‌شده در سالن‌های برگزاری مراسم مذهبی و غیرمذهبی به‌دست افراد نیازمند برسد تا در نهایت به چرخه پسماند وارد نشود.

نذر مهربانی در ایام سوگواری

وی بااشاره به ایام محرم و احتمال افزایش ضایعات غذایی گفت: در ایام محرم هم کمپین «نذر مهربانی» شکل گرفته است و در تلاش برای ترویج این کمپین در میان عموم مردم هستیم.

عضو هیات موسس سازمان مردم‌نهاد زامیاران تاکید کرد: این کمپین به استانداردهایی نظیر اینکه نذری‌ها به چه میزان در ظروف یکبارمصرف قرار داده شده‌اند و برای هر نفر چقدر غذا اختصاص داده شود، پرداخته است. در واقع، با آموزش به کارکنان در هیات‌های مذهبی در تلاش هستیم تا میزان پسماند غذایی در روزهای خاصی که غذاهای نذری در میان مردم پخش می‌شود، کمتر شود.

وی درباره راهکار مدیریت ضایعات غذایی که از خانه‌ها وارد چرخه غذایی می‌شوند، گفت: یکی از راهکارهای مدیریتی کاهش پسماند که در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته هم جواب داده، پرداخت مبالغی پول یا کالاهای مصرفی در ازای دریافت پسماند از خانه‌ها است. اما از آنجایی که سازکار جمع‌آوری پسماند در کشور ما چندان استاندارد نیست و مردم بدون هیچ محدودیت و دقتی غذاهای اضافی خود را دور می‌ریزند. به‌گفته علیدوستی، در نهایت برای کاهش پسماندها و ضایعات غذایی به‌ویژه آن میزان از ضایعاتی که از خانه‌های مردم خارج می‌شود، باید به فکر اصلاح سبک زندگی بود. ناگفته نماند که ارگان‌های دیگری نظیر جهاد کشاورزی هم می‌توانند نقش جدی در کاهش ضایعات غذایی در بخش کشاورزی در چرخه پسماند کشور داشته باشند. وی ادامه داد: از دیگر راهکارهایی که می‌توان در راستای تحقق کاهش ضایعات غذایی به کار گرفت، افزایش کیفیت تولیدات است که با نظارت ارگان‌های مربوطه می‌توان به آن ارتقا بخشید. در واقع، با افزایش کیفیت مواد غذایی، مردم دورریزهای کمتری خواهند داشت و ضایعات غذایی کمتری وارد چرخه پسماند می‌شود.

این کارشناس بااشاره به صرفه اقتصادی بالای کاهش پسماندهای غذایی گفت: با کنترل و کاهش پسماندهای غذایی در شهرها، اگر آورده اقتصادی هم نداشته باشیم، صرفه‌جویی اقتصادی بالایی خواهیم داشت. همچنین، می‌توانیم با راهکارهای فناورانه که موجب بهره‌وری بالا می‌شود، از میزان ضایعات غذایی بکاهیم. برای مثال، می‌توان از سبزی‌های دورریختنی برای نهاده‌های دامی یا میوه‌ها در کارخانه‌های کمپوت‌سازی استفاده کرد. همچنین فرآوری این محصولات می‌تواند کمک شایانی به کاهش این ضایعات غذایی کند.

دانش‌بنیان‌ها ورود کنند

وی افزود: سرمایه‌گذاری در بحث بسته‌بندی و ورود فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه می‌توانند نقش جدی در کاهش ضایعات غذایی داشته باشند. همچنین، اکوسیستم دانش‌بنیان در کشور می‌تواند با ارائه بسته‌بندی مناسب به‌دست مصرف‌کننده یا کاربرد آن در صنایع جانبی دیگر نظیر کمپوت‌سازی یا دامداری‌ها استفاده از این ضایعات را به حداکثر برسانند.

کاهش ضایعات غذایی با تغییر سبک زندگی

پرهام جعفری، کارشناس و فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت درباره نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در تغییر سبک زندگی مردم برای کاهش دورریز مواد غذایی گفت: متاسفانه ضایعات مواد غذایی در ایران وضعیت مناسبی ندارد و طبق آمارها این ضایعات، غذای ۱۸ میلیون نفر را تامین می‌کند. براساس برآوردها، این دورریز معادل ۱۵ میلیارد دلار است. وی افزود: سازمان‌های مردم‌نهاد نقش جدی در کاهش ضایعات غذایی به‌ویژه آن دسته از ضایعاتی دارد که از خانه‌ها وارد چرخه پسماند می‌شوند. در واقع، با معرفی و ترویج راهکارهایی می‌توان تا حدی از این میزان دورریز مواد غذایی در کشور کاست؛ راهکارهایی نظیر خرید هوشمندانه؛ به این معنی که خرید در زمان و در موقعیتی انجام گیرد که نیاز به آن ماده غذایی احساس شود. در واقع، این امر موجب کاهش خرید غیرضروری می‌شود. جعفری گفت: راهکار دیگر مربوط به نگهداری مواد غذایی است. برای مثال، اگر قرار است مواد غذایی جدید جایگزین شود، مواد غذایی قدیمی باید تمام شده باشند یا در صف مصرف اول قرار بگیرند تا زودتر استفاده شوند و از خرابی و فاسد شدن آن جلوگیری شود. وی افزود: برای کاهش اضافات غذایی پخته‌شده، باید راهکارهایی نظیر استفاده مجدد این غذاها در طبخ غذاهای دیگر اجرا شوند. این راهکار ریشه دیرینه و سنتی دارد و سال‌های گذشته بیشتر مورداستفاده قرار می‌گرفت؛ سنتی که بیشتر مادربزرگ‌ها در خانواده‌های ایرانی رواج داده بودند، اما متاسفانه این فرهنگ از بین رفته است. جعفری گفت: از دورریزهای مواد غذایی می‌توان استفاده‌های بیشتری کرد که این فرآیند بستگی به نوع و ماهیت خود دارد.

استفاده از این دورریزها، نیازمند آموزش و یادگیری و ترویج آن در رسانه‌ها و فضای مجازی است. همچنین، از دورریزهای محصولات کشاورزی هم می‌توانیم در چرخه‌های دیگر تولید استفاده کنیم که این امر به سیاست‌های بالادستی کشور برمی‌گردد. با ورود کشاورزی از بستر سنتی به صنعتی می‌توانیم نسبت به کاهش ضایعات غذایی در این بخش بکاهیم. به‌گفته وی، بی‌شک سازمان میادین میوه و تره‌بار می‌تواند نقش پررنگی در کاهش پسماندهای غذایی داشته باشد، حتی این سازمان می‌تواند در کاهش کیسه‌های پلاستیکی هم اقدامات جدی را عملیاتی کند.

سخن پایانی

برخی ممکن است بر این باور باشند که ما ایرانیان سهم کمی در پسماند غذایی داریم که باید اینجا و به استناد آمارها گفت این یک خوش‌لطفی و تعارف فرهنگی است که با خود داریم؛ واقعیت ماجرا، اما بسیار متفاوت از این است. آمارها می‌گویند به‌دلیل شیوه سنتی و نه‌چندان درست کشاورزی و الگوی مصرف اشتباه ما متاسفانه اسراف و دورریز غذایی داریم. پسماند تر ایران از ۱۰ کشور اتحادیه اروپا بیشتر است و تولید پسماند و اسراف غذایی این اتحادیه ۹۰ میلیون تن. ناگفته نماند که این آمار در عربستان هم اصلا جالب نیست. هر شهروند عربستانی هر سال ۴۲۷ کیلوگرم غذا دور می‌ریزد که بالاترین دورریز غذایی در جهان است! همان‌گونه که در این گزارش هم آورده شد، دورریز مواد غذایی فقط شامل غذا نیست. محصولات کشاورزی، صنعت غذایی و افزایش واسطه‌گری‌ها در فروش، تاخیر در رسیدن موادغذایی به‌دست مصرف‌کننده و برداشت زودتر یا دیرتر از موعد هم، شامل حال این موارد می‌شوند. نان، برنج، میوه و سبزی بالاترین دورریزها را دارند. این تفکیک کمک می‌کند که تمرکز برای پیشگیری از ایجاد پسماند از مبدأ به‌نحوی بهتر شکل بگیرد.