با در نظر داشتن حفظ حق دفاع از سرزمین و تشدید تحرکات نظامی در منطقه خاورمیانه، طی تنش‌های نظامی هفته گذشته حریم هوایی کشور ناایمن شد و در ادامه اعتبار و امنیت هوایی کشور به‌خطر افتاد؛ رویدادی که شاید می‌توانست اجتناب‌ناپذیر باشد، اما سیاست‌های نادرست یا خطای محاسباتی کشورهای درگیر در آتش جنگ باعث شد تا دو پرواز خارجی مستقیم کشور لغو شود، رویدادی که در بلندمدت نه‌تنها بخش کلان اقتصاد کشور را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد، بلکه بر روی بسیاری از معادلات فرهنگی، سیاسی و تجاری کشور تاثیر منفی خواهد داشت.

 صمت با در نظر داشتن آثار و تبعات گسترده لغو این پروازها با کارشناسان و فعالان اقتصاد گردشگری گفت‌وگویی داشته که در ادامه می‌خوانید.

زنجیره فرصت‌های از دست رفته

امیرحسین جلایری ـ مدرس و فعال گردشگری: مسئله لغو پروازهای مستقیم خارجی یک مسئله ملی است که نه‌تنها منجر به از دست رفتن فرصت ارزآوری از مسیر گردشگری خواهد شد، بلکه از بین رفتن برخی مشاغل مرتبط با صنعت گردشگری و در بلندمدت کاهش رشد اقتصادی در سطح کلان از جمله آثار آن خواهد بود. البته نخستین تاثیر آن بر صنعت گردشگری قابل‌مشاهده است. زمانی که پروازهای خارجی را از دست می‌دهیم، در واقع گردشگری بین‌المللی از ایران و به ایران محدود می‌شود. نتیجه این اتفاق کاهش درآمدهایی است که در بخش‌های مختلف مرتبط با گردشگری وجود دارد. از جمله تمام خدمات در بخش‌هایی مانند جامعه هتلداران، رستوران‌ها، تورگردان‌ها، حمل‌ونقل و در بخش فرهنگی صنایع‌دستی، محلی و روستایی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. به‌تبع این اتفاق، درآمد ارزی و گردش پول در کشور محدود می‌شود. کاهش سفرهای خارجی توازن ارزی کشور را در طولانی مدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

زیان بخش واردات

بخش مهم دیگری که از لغو پروازهای خارجی متضرر خواهد شد، بخش واردات و صادرات است. برخی از کسب‌وکارهای داخلی برای واردات کالا و مواد اولیه از پروازهای کارگو یا فریت بار استفاده می‌کنند. باتوجه به اینکه مواد اولیه موردنیاز این نوع صنایع ویژگی‌هایی دارند که قابلیت انتقال از طریق کشتی و کانتینر ندارند، از راه حمل بار هوایی وارد کشور می‌شوند. صادرات برخی محصولات و کالاها به کشورهای اروپایی، نیازمند استفاده از مسیرهای هوایی است. برخی کالاها چه درباره صادرات و واردات، از مسیر ریلی و دریایی میسر نیست، به‌ویژه درباره مواد اولیه فاسدشدنی. از این‌رو لغو این پروازها تامین مواد اولیه برخی صنایع را با مشکل مواجه کرده است و هزینه‌های سربار برای برخی کسب‌و‌کارها ایجاد می‌کند.

ضربه توقف پروازهای خارجی به کسب‌وکار

کاهش فرصت‌های شغلی ضربه‌ای است که حذف پروازهای مستقیم به‌ویژه در آژانس‌های مسافرتی خواهد داشت و در ادامه تمامی صنایع مرتبط با این صنعت را با مشکل مواجه می‌کند. بسیاری از این آژانس‌ها مجبور به تعدیل نیرو می‌شوند و در بخش خدمات گردشگری هم به‌همین‌ترتیب مشاغلی از بین می‌روند. در دیگر بخش‌های خدماتی صنعت هوایی مانند بخش مهمانداران بسیاری از فرصت‌های شغلی از بین خواهد رفت و افزایش بیکاری در این حوزه کاری بیشتر خواهد شد. لغو پروازهای خارجی به‌سهولت در تجارت و روابط بین‌الملل آسیب وارد می‌کنند. توجه داشته باشید که صنعت گردشگری فرصتی است برای تبادل تجاری و البته فرهنگی. لغو این پروازها دسترسی مستقیم بازرگانان و کارآفرینان را دستخوش تغییر می‌کند و خیلی از قراردادهای تجاری که در مواقع مختلف به شکل‌های مختلف باید عملی شوند، متاسفانه از بین می‌روند. کاهش سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های بین‌المللی در عرصه‌های مختلف نتایج زیانده چنین ضربه‌ای به امنیت پروازهای کشور است.

پیامدهای ملی حذف پروازها

لغو پروازها کاهش اعتماد کشورهای دیگر نسبت به ایران را به‌دنبال خواهد داشت. متاسفانه باوجود پروژه ایران‌ستیزی که توسط برخی دولت‌ها رخ داده، تصویر کشور خدشه‌دار شده است و رویدادهای ناخوشایند این‌چنینی بر بی‌اعتمادی بیش از پیش به کشور دامن خواهد زد.

انزوای بین‌المللی، محدودیت در سفرهای دیپلماتیک و تجاری بین‌المللی از جمله پیامدهای ملی لغو پروازهای مستقیم است. از بین رفتن امکان سفر آسان‌تر مقامات و کارآفرینان و تجار به کشور، محدودیت در روابط دیپلماتیک و تجاری با تمام کشورها نه‌فقط کشورهای اروپایی را هم باید به این پیامدها اضافه کرد.

پروازهای اروپایی بستر مهمی برای تبادلات علمی و فرهنگی هستند و لغو این پروازها، دسترسی دانشجویان و پژوهشگران و استادان دانشگاه‌ها به سمینارهای بین‌المللی را دشوار می‌کند و باعث کاهش تعاملات فرهنگی و علمی با بسیاری از کشورها می‌شود. در ادامه بسیاری از فرصت‌های ملی با کاهش روابط ایران و اروپا از بین خواهد رفت.

ایجاد تصویر نامطلوب از اعتبار صنعت هوانوردی

 چنین اتفاقی، تصویری نامطلوب از ایمنی خطوط هوایی کشور به‌دنبال خواهد داشت که بر اعتبار صنعت هوانوردی کشور بی‌تاثیر نیست. بسیاری از مسافران از طریق پروازهای خارجی کالایی را از خارج کشور وارد می‌کنند یا خدماتی مانند خدمات درمانی و تجاری در اروپا دریافت می‌کنند. لغو پروازهای مستقیم خارجی بر آن دسته از شهروندان که نیازمند دسترسی به خدمات خاص درمانی هستند، تاثیر منفی خواهد داشت و از طرفی باعث افزایش هزینه‌ها و طولانی‌تر شدن مسیرهای سفر بسیاری از ایرانیان مقیم اروپا می‌شود.

افراد باید از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه، قطر و امارات سفر کنند که در بسیاری از مواقع طولانی‌تر شدن سفر باعث افزایش هزینه و مدت سفر می‌شود. لغو پروازها برای این دسته از هموطنان ما، حس محدودیت و انزوا ایجاد می‌کند، ضمن اینکه نگرانی‌هایی درباره آینده روابط ایران و اروپا به‌وجود می‌آید و این حس انزوا و قطع ارتباط بین‌المللی بر روحیه عمومی جامعه ایرانی خارج از کشور و شهروندان داخل کشور تاثیر منفی خواهد داشت.

کاهش فرصت‌های اقتصادی

مسافران اروپایی یکی از اصلی‌ترین درآمدهای گردشگری ایران هستند. با لغو پروازهای اروپایی بسیاری از گردشگران اروپایی به‌ویژه گردشگرانی از کشورهایی مانند امریکای‌جنوبی، امریکای‌لاتین و کشورهای افریقایی که سابقه مثبتی در تعدد سفر به کشور داشتند، مسیر ورود به کشور را از دست می‌دهند.

بخشی از این زیان، متوجه تجار ایرانی است که مجبور می‌شوند از مسیرهای غیرمستقیم و گران‌تر منطقه، فعالیت خود را ادامه دهند که بر هزینه حمل‌ونقل و افزایش نرخ تمام‌شده کالا تاثیر خواهد داشت. یکی از راه‌های جذب سرمایه‌گذاران خارجی، تسهیل ارتباطات و حمل‌ونقل بین‌المللی است. هرچه ارتباطات راحت‌تر و ساده‌تر و حمل‌ونقل ایمن‌تر باشد، تسهیلات بیشتری در سطح جهانی در نظر گرفته می‌شود و جذب سرمایه‌گذاران هم بیشتر خواهد بود. لغو پروازها به‌منزله کاهش دسترسی تمامی سرمایه‌گذاران به کشور است و در بلندمدت بر اعتبار تجاری و مالی تاثیر منفی می‌گذارد و ارزیابی ریسک تجاری در ایران برای فعالیت اقتصادی را افزایش می‌دهد. ایران باید برای تقویت تعاملات منطقه‌ای و جهانی چالش‌های فعلی را پشت‌سر بگذارد و از ظرفیت‌های گسترده در بخش گردشگری بهره‌مند شود.

 طبق آمارهای جهانی هر گردشگر در سفر به ایران به‌طورمیانگین تا هزار دلار هزینه می‌کند. البته این میزان تنها شامل هزینه مسافرت نیست و مربوط به گشت و گزار و خریدهای گردشگر هم می‌شود. اگر جذب گردشگر در کشور مهم تلقی می‌شد و افزایش پیدا می‌کرد، سالانه میلیون‌ها دلار ارز وارد کشور می‌شد. کاهش میزان گردشگران باعث شده است ایران نتواند از این منبع ارزی بهره‌مند شود و ما سهم خود را از گردشگر جهانی از دست داده‌ایم.

 ایجاد محدودیت در صادرات محصولات غیرنفتی

باید اشاره‌ای هم به صادرات محصولات غیرنفتی داشت. صادرات محصولات کشاورزی، فرش، صنایع‌دستی و مواد معدنی منبع پایدار ارزآوری برای ایران هستند. اگرچه در سال‌های گذشته با محدودیت بسیار در زمینه صادرات محصولات غیرنفتی و کشاورزی رو‌به‌رو بوده‌ایم، باعث شده است نتوانیم سهم اصلی خود از صادرات محصولات غیرنفتی را داشته باشیم. همه اینها در کنار محدودیت‌ها و سوئیفت بانکی و عدم‌پیوستن بهFATF محدودیت ارتباطی ما با بازارهای بین‌المللی را توسعه داده و حجم تبادلات تجاری کاهش پیدا کرده است و این مسئله محدودیت در تراز تجاری و ارزی را تشدید خواهد کرد.

با این حساب در تجارت و در دسترسی به واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه و تجهیزات تخصصی دچار مشکل خواهیم شد. برای واردات این اقلام باید از مسیرهای جایگزین استفاده کنیم و مسیرهای جایگزین هزینه بیشتری خواهد داشت، چراکه نیاز به ارز خارجی خواهد بود. محدودیت ارزآوری اقتصاد دولت و بخش خصوصی را دستخوش تغییر می‌کند. تمامی بخش‌های اقتصادی با افزایش هزینه مواجه خواهند شد که بخش اعظم آن را مردم باید بپردازند.

رقبا بازار را ربودند

مرتضی خاکسار، کارشناس ارشد اقتصاد گردشگری و استاد دانشگاه: معمولا پروازهای خارجی یک نوع منبع ارزآوری است. در صورتی که امنیت پروازها حفظ شود، استفاده از کریدورهای هوایی و استفاده از حریم هوایی ما برای پروازهای خارجی می‌تواند منبع ارزآوری باشد. حق دفاع از مرزهای سرزمینی که کشور را درگیر مسائل منطقه‌ای کرده، محفوظ است، اما متاسفانه مشاهده کردیم که در تحرکات نظامی چند هفته اخیر که پهنه آسمانی ایران قفل و درگیر مسائل نظامی با اسرائیل بود، حاشیه امن حریم هوایی کشور از بین رفت و لغو روادید پروازی از مسیرهایی که از ایران می‌گذرد، ایجاد شد. این مسئله زمانی حادتر می‌شود که بسیاری از کشورهای دیگر برای ربودن این بازار از کشور اقدام کرده و مسئله را حادتر می‌کنند و آن بازاری که در پروازهای خارجی به کشور داشته‌ایم، به‌کلی از دست می‌رود. این تغییر در مسیر هوایی به‌نفع کشورهای در همسایگی ما خواهد بود. این یک بعد قضیه لغو پروازها است.

بعد دیگر این اتفاق، متوجه بازارهای اقتصادی گردشگری است که ما در حال تلاش برای توسعه آن بوده‌ایم. با حذف تورهای ورودی به کشور بخشی از درآمد خالص ارزی از بین خواهد رفت.

حذف بخشی از درآمد خالص ارزی

در جامعه جهانی این‌طور تعریف می‌شود که با ورود یک گردشگر ۱۵۰شغل و زنجیره کاری به‌حرکت در می‌آید. اقتصاد گردشگری بسیار پیوسته با مخاطرات سرزمینی و تنش‌های منطقه‌ای است. حتی اگر آن کشور مهد گردشگری باشد، اتفاقات نظامی گردشگری را مختل می‌کند.

آن ۱۵۰شغل و زنجیره کاری هم شامل کسب‌وکارهایی می‌شود که در رأس آن، آژانس‌های هواپیمایی، تورگردان‌ها و جامعه هتلداران قرار دارند که صددرصد آینده کاری و مالی‌شان وابسته به صنعت گردشگری است. باوجود اینکه کشور را از نظر وسعت یک قاره یا فلات می‌دانم با قومیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف که از نظر آب‌وهوایی هم می‌توان کشور را کشور پنج قاره نامید که جزو 10کشور از نظر جذابیت‌های تاریخی و گردشگری است، اما متاسفانه درآمدزایی از حریم هوایی ایران در حال حاضر بایکوت خواهد شد و آن میلی که گردشگران برای تماشای تاریخ و مواهب طبیعی کشور ما داشتند، به‌دلیل احساس خطر از بین می‌رود.

تمام کشورها یکی از درآمدهای دولتی و پایه درآمدهای ارزی خود را براساس صنعت گردشگری قرار می‌دهند. به‌عنوان‌مثال امارات متحده عربی بر گردشگری بازرگانی و تجاری متکی است. چین سالی یک مرتبه براساس محور گردشگری، فروش کالا و جذب گردشگر دارد و تجار و بازرگانان غیر از مسائل تجاری آن کشور را مقصد گردشگری می‌دانند. کشور ترکیه در دوران کرونا بالای ۶۰ تا ۶۵ درصد جامعه گردشگری خود را از دست داد و به‌همین‌میزان هتلداران ترکیه ورشکسته و جامعه کاری ترکیه دچار اضمحلال شدید و بیکاری شد. این نمونه‌ها نشانگر نقش صنعت توریسم بر اقتصاد کشورها است.

در رابطه با از بین رفتن مشاغل مرتبط با گردشگری به‌ویژه آژانس‌های هواپیمایی، آقای حرمت‌الله رفیعی که رئیس انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران است، باید با مسئولان و با دفاتر بیمه‌ای ایرانی و خارجی هماهنگی و پروتکل بیمه‌ای برای این آژانس‌ها صادر کنند. بسیاری از آژانس‌ها هستند که تحت‌فشار چنین رویدادهای منطقه‌ای واگذار شده‌ و از بین رفته‌اند. اگر تمهیدات حمایتی از سوی مدیران بیمه‌ای برای این کسب‌وکارها فراهم نکنیم، یک زنجیره شغلی از بین خواهد رفت.

براساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، مسئله امنیت مسافر مهم‌ترین بخش در زمینه گردشگری است. در مقصد سفر امنیت و تمهیدات آسایش باید برای گردشگر فراهم باشد. نخستین مقوله امنیت جاده و مقصد و جامعه و مکانی است که به‌عنوان جامعه میزبان انتخاب می‌شود. ما در حال ‌حاضر در بحث گردشگری با ایران‌هراسی مواجهیم.  هرچقدر تلاش کنیم تا بگوییم ایران فضای طالبان و داعش و جنگ نیست، اما در تنش‌های نظامی جلوه خوبی از نظر معادلات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی کشور نمایان نخواهد شد، ضمن اینکه مسدود شدن هر نوع راه ارتباطی، بیش از هر بخشی اقتصاد کشور را درگیر می‌کند.

سخن پایانی

به‌گفته کارشناسان، مسئله توقف دو خط پرواز خارجی موضوعی نیست که بخواهیم به‌آسانی از کنار آن عبور کنیم. یکی از نشانه‌های روشن پس از این اتفاق، گران شدن ناگهانی بلیت هواپیما بود. اگر گرانی بلیت یکی از نتایج آنی و اولیه ایجاد این محدودیت باشد، اما در طولانی‌مدت لغو پروازها تبدیل به مسئله‌ای ملی خواهد شد که در بسیاری از ابعاد اقتصادی، فرهنگی، تجاری و سیاسی گسترده شده و آثار منفی گرانبارتری خواهد داشت. راه‌حل خروج از چنین بحران‌هایی پس از وقوع حادثه، سخت و دشوار است. با در نظر گرفتن شرایط منطقه که بسیاری از کشورها را خواسته و ناخواسته درگیر مسائل نظامی کرده است، اما استفاده درست و بجا از دیپلماسی و خودداری از درگیری بیشتر در منطقه، می‌توانست مانع از ایجاد چنین شرایطی شود.