معامله دو سر برد محیط‌زیست و صنعت
زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌عنوان شریان‌های حیاتی جوامع مدرن، نقش اساسی در پیوند بخش‌های گوناگون جامعه ایفا می‌کنند. با این حال، توسعه این زیرساخت‌ها باید به‌گونه‌ای پایدار و بهینه باشد تا ضمن کمک به توسعه کشور، کمترین آسیب ممکن به محیط‌زیست و جامعه وارد شود. در این راستا، مقایسه دو شیوه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای نشان می‌دهد که حمل‌ونقل ریلی به‌دلیل کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی و اجتماعی، گزینه‌ای برتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است. ایران با موقعیت استراتژیک خود در ترانزیت بین‌المللی، نیازمند توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی است که ضمن تسهیل عبور کالاها، آسیب‌های محیطی را به حداقل برساند. از آنجا که حمل‌ونقل جاده‌ای با چالش‌هایی مانند آلودگی، تصادفات و تخریب زیستگاه‌ها روبه‌رو است، توجه به توسعه ریلی می‌تواند راه‌حلی مؤثر برای حفظ محیط‌زیست و ارتقاء کارآیی حمل‌ونقل باشد. صمت در این گزارش نظر کارشناسان را درباره دلایل ارجحیت حمل‌ونقل ریلی از بعد محیط زیست و تسهیل حرکت بخش تولید جویا شده که در ادامه می‌خوانید.
توسعه حمل‌ونقل ریلی بر جاده‌سازی ارجحیت دارد
توسعه حمل‌ونقل به‌طور خاص با کمترین آسیب به محیط‌زیست و بیشترین مزیت برای تولید و صنعت، یکی از مواردی است که در سیاست‌گذاری‌ها باید مدنظر و توجه داشته باشد. سیدطه حسین مدنی، رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند درباره اهمیت توجه به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی به اظهار کرد: همان‌طور که شریان‌های بدن یک موجود زنده مواد مغذی و حیات‌بخش را به اندام‌های گوناگون می‌رساند، زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز ادامه حیات جوامع امروزی را تضمین می‌کند. به همین دلیل، کشورها باید مدام به فکر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل خود باشند تا بخش‌های گوناگون جامعه را به بهترین شکل به یکدیگر پیوند دهند. البته این توسعه باید به شکلی پایدار و بهینه رخ دهد تا با کمترین آسیب جانبی، بیشترین فایده را به‌دنبال داشته باشد. در این زمینه دو شیوه متداول و فراگیر حمل‌ونقل یعنی حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای موردبررسی قرار می‌گیرد. بدون شک تامین زیرساخت برای هر دو این شیوه‌ها، آسیب‌هایی اجتماعی و زیست‌محیطی به‌دنبال دارد. به بیان دیگر، هرچند راه‌ها از اصلی‌ترین اجزای زیرساختی در شاخص‌های توسعه هر کشور هستند، اما از منابع اصلی آسیب به محیط‌زیست هم به‌شمار می‌روند و این ما را با یک تناقض مواجه کرده که باید با توسعه روشی بهینه‌تر، ایمن‌تر و دوستدار محیط‌زیست میان هزینه و فایده تعادل برقرار کرده و این تناقض را حل کنیم؛ بنابراین با توجه به اینکه ناگزیر به احداث چنین امکاناتی هستیم باید با نگاه به توسعه پایدار در موضوع مهم حمل‌ونقل، بهترین شیوه را در پیش بگیریم.
مدنی افزود: موضوع ترانزیت یکی از نمودهای ملموس و عینی این مسئله و لزوم هزینه‌فایده برای کاهش اثر این تناقض است. ایران از جایگاه بسیار خوبی برای ایفای نقش کلیدی در ترانزیت بین‌المللی برخوردار است و برای استفاده از این جایگاه لازم است دست به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی برای عبور کالاهای سایر کشورها بزند. بدون شک ایجاد چنین زیرساخت‌هایی که قرار است از میان منابع طبیعی و زیستگاههای حیات وحش کشور عبور کند، آسیب‌هایی به‌دنبال دارد، اما می‌توان زیرساخت‌هایی را توسعه داد که میزان این آسیب‌ها به کمترین حد خود برسد. با این نگاه و با بررسی دو شیوه حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی می‌توان گفت که بسیاری از آسیب‌هایی که در ایجاد زیرساخت‌های جاده‌ای بروز می‌کند در حمل‌ونقل ریلی وجود ندارد و از این نظر ریل بر جاده برتری و ارجحیت دارد. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به تصادفات و تلفات گونه‌های جانوری، بروز تغییرات رفتاری بر اثر ایجاد یک مسیر جدید در یک زیست‌بوم، جدایی جمعیت گونه‌های جانوری، ایجاد آلودگی صوتی و کوچ گونه‌ها از آن منطقه، تغییرات اقلیمی بر اثر غالب شدن جمعیت یک گونه خاص، بروز اختلال در تولیدمثل گونه‌ها و حتی خطر انقراض برخی گونه‌های خاص و افزایش دسترسی‌پذیری متخلفان به زیست‌بوم‌ها و گونه‌های گیاهی و جانوری اشاره کرد.
معضلات بی‌شمار
کارشناس حوزه حمل‌ونقل با اشاره به اینکه شدت برخی آسیب‌ها در حمل‌ونقل جاده‌ای بسیار بیشتر از حمل‌ونقل ریلی است، ادامه داد: در این بخش به‌عنوان نمونه می‌توان به مواردی مانند آلودگی یا تراکم آلودگی هوا، پاک‌تراشی جنگل‌ها، کوه‌تراشی، انفجار، دفع پسماند، پل‌سازی، حفاری تونل، برداشت، دپو یا بکارگیری شن و ماسه، خاکبرداری، فرسایش خاک، خاکریزی، بتن‌ریزی، زیرسازی، رنگ‌کاری، استفاده از علف‌کش، سرازیر شدن مصالح به آب‌های جاری و نفوذ به آب‌های زیرزمینی و کاهش کیفیت آب و خاک، تغییر در چشم‌اندازهای طبیعی، استقرار مجتمع‌های خدماتی و آلودگی و دفع پسماند و فاضلاب این مجتمع‌ها و آلودگی آب‌های زیرزمینی اشاره کرد.
وی افزود: علاوه بر موارد بالا، در طول سال‌های اخیر موارد متعددی از ایجاد زیرساخت‌های جاده‌ای در زیست‌بوم‌های کشور و پیامدهای منفی بعد از آن را شاهد بوده‌ایم که تصادفات متعدد یوزها در شرق کشور، تلف‌شدن گوزن‌های زرد حاشیه زاگرس و ماهی کور در غرب کشور از نمونه‌های آن بوده است.
همچنین عبور جاده از زیستگاههای طبیعی کشور گاها شرایط را برای تخلیه پسماندهای خطرناک از سوی برخی متخلفان فراهم می‌کند. از سوی دیگر، همیشه در فصل سرد سال شاهد نمک‌پاشی سطح جاده‌ها هستیم که این مورد هم می‌تواند به شور شدن آب و خاک محیط‌های طبیعی کشور منجر شود. سایش قطعات متحرک خودروها و آلودگی ناشی از آن و ورود مواد آلاینده باقیمانده روی سطح جاده‌ها مانند روغن و گازوئیل به محیط‌زیست همراه با روان‌آب‌های بعد از بارندگی هم از دیگر چالش‌هایی است که بیشتر در حمل‌ونقل جاده‌ای وجود دارد و در حمل‌ونقل ریلی مطرح نیست. فنس‌ها و گاردریل‌هایی هم که در طول جاده‌ها کشیده می‌شود، زیست‌بوم‌های طبیعی را از یکدیگر جدا می‌کند.
حمل ریلی نظارت‌پذیری بیشتری دارد
مدنی در ادامه درباره معضلات حمل‌ونقل جاده‌ای گفت: معضل دیگری که در حمل‌ونقل جاده‌ای وجود دارد، اما حمل‌ونقل ریلی با آن مواجه نیست؛ مسئله شکل‌گیری مناطق مسکونی جدید با ایجاد جاده‌های عبوری از محیط‌زیست است. این آسیب در حمل‌ونقل ریلی رخ نمی‌دهد، چون تا زمانی که در یک نقطه ایستگاهی تعریف نشود تقاضا برای مناطق مسکونی هم به وجود نمی‌آید، اما در حمل‌ونقل جاده‌ای این کنترل و مدیریت وجود ندارد؛ هم تقاضا برای ایجاد مناطق مسکونی در مسیرهای جاده‌ای ایجاد می‌شود و هم شهرها و روستاهایی که قبلا وجود داشته با ورود جمعیت بیشتر مواجه می‌شوند. این وضعیت اقتصاد کشاورزی روستا را با مشکل مواجه کرده و منطقه به سمت خوش‌نشینی می‌رود و در شهرها هم با بیشتر شدن جمعیت به افزایش آلودگی، پسماند و برداشت بیشتر از آب‌های زیرزمینی منجر می‌شود. همچنین جاده‌ها دسترسی به محیط‌زیست را تسهیل می‌کنند و این وضعیت زمینه را برای سوءاستفاده قاچاقچیان چوب یا شکارچیان غیرمجاز فراهم می‌کند. مثلا در آزادراه تهران-شمال مواردی مانند شلیک از داخل خودرو و شکار کل و بزهای منطقه را شاهد بوده‌ایم. در این میان، ریل با توجه به وجود توقفگاه و ایستگاه‌های مشخص بسیار نظارت‌پذیر بوده و زمینه برای چنین تخلفاتی را فراهم نمی‌کند. به همین دلیل در مسیرهای بکر و زیستگاههای طبیعی بهتر است حتی‌المقدور به سمت زیرساخت‌های ریلی برویم. کارشناس حوزه حمل‌ونقل افزود: موضوع مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد، عبور پیوسته و مداوم خودروها در جاده و عبور ناپیوسته قطار روی ریل است. در این شرایط حیات وحش برای عبور از جاده‌ها به‌دلیل اینکه مدام با عبور خودروها مواجه هستند با مشکل مواجه می‌شوند، اما در تردد قطار به‌دلیل ناپیوستگی حرکت و وجود فرصت برای عبور تا رسیدن قطار بعدی، احتمال ایجاد مشکل یا حادثه برای حیات وحش بسیار کمتر است. علاوه بر این، احداث راه‌آهن به مصالح، فضا و عرض کمتری نیاز دارد و در عین حال ظرفیت بیشتری برای جابه‌جایی بار و مسافر ایجاد می‌کند. ایجاد گذرگاه برای عبور حیوانات هم در جوار زیرساخت‌های ریلی ارزان‌تر است، اما جاده‌ها هم فضای بیشتری اشغال می‌کنند و هم مصالح بیشتر و آلاینده‌تری چون قیر نیاز دارند. مدنی در پایان به رویکردهای متنوع در حمل‌ونقل ریلی اشاره کرد و گفت: سیاست‌پذیری بیشتر ریل نسبت به جاده هم نکته مهمی است که می‌توان درباره مزیت راه‌آهن به آن اشاره کرد. در این‌باره می‌توان سیاست زیست‌محیطی مثلا برقی‌سازی حمل‌ونقل کشور را مثال زد. با توجه به اینکه هر قطار باری کار ۱۱۳ کشنده جاده‌ای را انجام می‌دهد؛ بنابراین برقی‌سازی فقط ۱۰ قطار، عملا معادل واردات بیش از هزار کشنده برقی خواهد بود و خیلی سریع قابلیت اجرایی خواهد داشت.
رشد صنعت در گرو توسعه حمل‌ونقل ریلی
حال از زاویه دید یک تولیدکننده و صنعتگر به دلایل ارجحیت حمل‌ونقل ریلی بر جاده‌ای می‌پردازیم؛ موضوعی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر هزینه تمام‌شده تولید تاثیر می‌گذارد. فرامرز طیبی، فعال حوزه صنعت نیز درباره دلایل اهمیت به توسعه ریلی در کشور به گفت: حمل‌ونقل ریلی باید در کشورهایی مانند ایران که از وسعت جغرافیایی بالایی برخوردارند، به‌عنوان گزینه اصلی در نظر گرفته شود. با این حال، عدم‌پوشش کافی شبکه ریلی در کشور باعث شده تولیدکنندگان به حمل‌ونقل جاده‌ای روی آورند که خود با مشکلات متعددی مواجه است. در شرایط کنونی، افزایش هزینه‌های کامیون، دستمزد رانندگان و سوخت، موجب شده حمل کالا از طریق جاده برای کامیونداران و تولیدکنندگان به صرفه نباشد. حمل‌ونقل جاده‌ای تنها در فواصل کوتاه اقتصادی است و کشورهای توسعه‌یافته عمدتا از این روش برای مسافت‌های ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر استفاده می‌کنند.
حمل‌ونقل ریلی در بوته فراموشی
طیبی ادامه داد: در ایران با وجود شرایط جغرافیایی مناسب برای حمل‌ونقل ریلی، غفلت از توسعه این بخش باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌ها شده است. از یک سو تولیدکنندگان برای تامین مواد اولیه خود با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند و از سوی دیگر هزینه‌های بالای حمل‌ونقل جاده‌ای بر نرخ تمام‌شده کالا تاثیر منفی می‌گذارد. برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور ضروری است که زیرساخت‌های ریلی به‌طور گسترده‌ای توسعه یابند و بار حمل‌ونقل جاده‌ای به سمت ریلی سوق داده شود. این تغییر نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به رشد اقتصادی پایدار منجر شود؛ بنابراین باید دولت تلاش کند تمام نقاط کشور به شبکه ریلی متصل شوند و تنها در فواصل کوتاه از حمل‌ونقل جاده‌ای استفاده شود.
وی افزود: با وجود اینکه در کشور به‌واسطه شرایط جغرافیایی، امکان استفاده از حمل ریلی به‌خوبی فراهم است، در عمل شاهد اقدامات قابل‌توجهی در این بخش نیستیم و به‌نوعی غفلت از توسعه حمل‌ونقل ریلی باعث شده از مزیت‌های حمل‌ونقل این حوزه بهره چندانی نبریم و تمرکز ما بیشتر بر حمل‌ونقل جاده‌ای است. البته در این بخش نیز مشکلاتی داریم که نباید از آنها غافل شویم. همان‌طور که می‌دانید صنعتگر باید از مناطق مختلف مواد اولیه موردنیاز خود را تامین کند و چون وسعت جغرافیایی کشور زیاد است، نرخ حمل مواد اولیه مناسب نیست. در واقع هزینه‌ای که برای حمل کالا در بخش جاده‌ای صرف می‌شود برای کامیوندار کم و برای صنعتگر زیاد است. حمل‌ونقل جاده‌ای برای کامیوندار هم صرفه اقتصادی ندارد؛ از این‌رو باید بر توسعه حمل‌ونقل ریلی متمرکز شویم تا به‌عنوان گزینه نخست در حمل کالا از سوی تولیدکنندگان مورداستفاده قرار گیرد.
حمل ریلی به نفع تولید
فعال حوزه صنعت تاکید کرد: باتوجه به گستره جغرافیایی بسیار وسیع کشور باید زیرساخت‌های ریلی را ایجاد کنیم و باری که تنها روی دوش حمل‌ونقل جاده‌ای قرار دارد را به سمت حمل‌ونقل ریلی سوق دهیم. این اقدام کمک بزرگی به توسعه و رشد اقتصادی کشور خواهد بود. باید در بلندمدت از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشور تمام نقاط به شبکه ریلی وصل شوند و فقط در فواصل ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتری حمل بار در جاده‌ها انجام شود.
نگاه دو سویه به حمل‌ونقل
طیبی در پایان با تاکید بر اینکه به هر حال حمل‌ونقل جاده‌ای، شریان اصلی ارتباطی یک کشور است، خاطرنشان کرد: در شرایط کنونی ضمن اینکه باید در سیاست‌گذاری‌های حوزه حمل‌ونقل بر توسعه بخش جاده‌ای متمرکز شویم، اما همزمان لازم است درصدد افزایش پوشش حمل‌ونقل ریلی در کشور هم باشیم.
اینکه صرفا بیشترین بار حمل کالا روی دوش بخش جاده‌ای باشد، در حالی که امکان استفاده و ایجاد زیرساخت‌های ریلی را داریم، اشتباه است. نگاه به حمل‌ونقل باید توسعه‌ای و اقتصادی باشد. کشور ما از نظر مختصات جغرافیایی در بهترین منطقه قرار گرفته و باید تمام حوزه‌های حمل‌ونقل را به‌طور همزمان توسعه دهیم و چالش‌های هر کدام از این بخش‌ها را برطرف کنیم تا یکدیگر را پوشش دهند و حمل کالا با بهترین شرایط و کمترین هزینه ممکن در کشور انجام شود.
سخن پایانی
بنابراین گزارش حمل و نقل ریلی به‌عنوان یک روش مؤثر و پایدار، مزایای قابل‌توجهی برای محیط زیست و صنعت دارد. یکی از اصلی‌ترین مزیت‌های محیط زیستی این شیوه، کاهش مصرف سوخت و درنتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است. طبق گزارش‌ها، قطارها می‌توانند یک تن بار را با یک گالن سوخت به‌طور متوسط 479 مایل جابه‌جا کنند که این میزان مصرف سوخت نسبت به حمل و نقل جاده‌ای بسیار کمتر است. همچنین، با کاهش تعداد کامیون‌ها در جاده‌ها، آلودگی هوا و ترافیک نیز به حداقل می‌رسد. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که حمل و نقل ریلی به‌عنوان یک گزینه سازگار با محیط زیست شناخته شود و به حفظ اکوسیستم‌ها کمک کند. از جنبه صنعتی هم حمل و نقل ریلی ظرفیت بالایی برای حمل کالاهای سنگین و حجیم دارد که این امر باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل برای تجار و تولیدکنندگان می‌شود. قطارها قادرند مقادیر زیادی بار را در مسافت‌های طولانی منتقل کنند که نه‌تنها به صرفه‌جویی در هزینه‌ها کمک می‌کند، بلکه زمان تحویل کالاها را نیز کاهش می‌دهد. علاوه بر این، ایمنی بالای حمل و نقل ریلی نسبت به روش‌های دیگر، از جمله تصادفات کمتر و قابلیت برنامه‌ریزی دقیق‌تر، باعث افزایش اعتماد تجار به این شیوه می‌شود. درنتیجه، حمل و نقل ریلی نه‌تنها به بهبود کارآیی تولید کمک می‌کند بلکه کمترین آسیب را برای محیط زیست به دنبال دارد و این دلایل کافی است تا سیاست‌گذار ترغیب شود با برنامه‌ریزی درست برای ایجاد زیرساخت‌های لازم در کشور، بار حمل‌ونقل را از حمل جاده‌ای به سمت حمل ریلی سوق دهد.
