براساس آمار در ایران ۸۵ میلیون ‌نفری، تعداد کاربران اینترنت از ۷۲ میلیون نفر عبور کرده و بیش از ۵۵ درصد آنها در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها فعالیت دارند که نسبت به سال قبل حدود ۱۰ درصد رشد داشته است. اینستاگرام با ۴۸ میلیون کاربر و واتس‌اپ با حدود ۵۲ میلیون کاربر، به ترتیب محبوب‌ترین شبکه اجتماعی و پیام‌رسان در ایران محسوب می‌شوند. تلگرام نیز ۵۰ میلیون کاربر ایرانی دارد. باوجود همین آمار چشمگیر مدت طولانی است که از قطع دسترسی ایرانیان به پلتفرم‌های خارجی می‌گذرد. انجمن تجارت الکترونیک تهران نیز اعلام کرد خسارت‌های سنگین قطع اینترنت بیش از ۴۰۰ هزار کسب‌وکار خانگی و امرار معاش بیشتر از یک ‌میلیون کاربر را با مشکلات جدی مواجه کرده است.

طبق آمار فدراسیون بین‌المللی حسابداری، بیش از ۶۰ درصد اشتغال و ۵۵ درصد از تولید ناخالص ملی در اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته توسط کسب وکارهای خانگی، کوچک و متوسط شکل می‌گیرد. تجارت اجتماعی با توانمندسازی این نوع از کسب‌وکارها می‌تواند زمینه‌های رشد اقتصادی کشور، کاهش بیکاری و توزیع عادلانه ثروت را فراهم کند. از سوی دیگر فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت، تضعیف فضای مجازی موجب بیکاری و کاهش رشد اقتصادی آن هم در بدنه اصلی اجتماعی هر کشور یعنی قشر متوسط جامعه و کارآفرین خواهد شد.

مشکلات کسب‌وکارهای صنایع خلاق

اثراتی که فیلترینگ فضای مجازی به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب، پلتفرم‌های مرتبط با مکان‌یابی، ترجمه و اختلالات اینترنت بر کسب‌وکارها و زیست‌بوم صنایع خلاق و نوآور در کشور می‌گذارد تاکنون توسط مراجع و منابع مختلفی بررسی و گزارش‌های مختلفی در این خصوص منتشر شده است. بیشتر این گزارش‌ها عمدتا به تأثیر فیلترینگ و اختلالات بر دو پارامتر اصلی اشتغال و گردش مالی تاکید داشته‌اند.

این گزارش‌ها عمدتا به اعداد و رقمی مانند خسارت حدود ۱.۵ میلیون دلار معادل ۴۵ میلیارد تومان در هر ساعت و ۱۰۰۰ میلیارد تومان در هر روز ناشی از قطع یا اختلال اینترنت (حدود ۳۰ روز اختلال و قطعی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی رقمی در حدود ۳۰.۰۰۰ میلیارد تومان خسارت) و اثرگذاری بر بیش از ۱۰ میلیون نفر شاغل مرتبط با این حوزه تاکید دارند؛ اما جنبه‌هایی مانند خسارت‌های ناشی از کاهش سرعت یا توقف روند رشد تجارت الکترونیک در کشور، هدررفت نفر ساعت فعالیت‌های اقتصادی با کاهش بهره‌وری، بالا رفتن ریسک سرمایه‌گذاری و توسعه در کسب‌وکارهای اینترنتی و فضای مجازی بابت عدم وجود شرایط پایدار در زیرساخت‌های این نوع کسب و کارها، افزایش مهاجرت استارت‌آپ‌ها، کسب و کارها و نیروی انسانی متخصص و نوآور، سرخوردگی و ریسک بالای فعالیت در اکوسیستم ایران و ده‌ها عامل دیگر پرداخته نشده است.

مشکلات اقتصاد دیجیتال

ابتدا باید به این موضوع پرداخت که چرا اقتصاد دیجیتال و تجارت الکترونیک از اهمیت بسزایی برخوردار است. مطابق پیش‌بینی‌های انجام شده رشد اقتصاد دیجیتال (و کسب‌‌وکارهای مرتبط با آن) در سال‌های اخیر فزاینده بوده است و همچنان با درصد بالایی در حال رشد است. از طرفی تجارت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال یکی از شاخص‌های اصلی حال حاضر و آتی هر کشور در رشد اقتصادی و نفوذ در بازارهای ملی و جهانی است. پیش‌بینی می‌شود این بازار که در سال ۲۰۱۹ گردش مالی حدود ۲۰۰۰ میلیارد دلاری را در جهان داشته است و تا سال ۲۰۲۳ رشد ۸۰ درصدی داشته باشد. در حالی که حجم گردش مالی تجارت الکترونیک در ایران تنها بین ۷ تا ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است که با جمعیت ۸۰ میلیون نفری برابر با همین مقدار گردش مالی در برخی از کشورهای خاورمیانه با ۵ الی ۷ میلیون جمعیت بوده است.

اقدامات کشورهای پیشرفته

همچنین کشورهای پیشرفته برنامه و سرمایه گذاری‌های گسترده‌ای برای توسعه زیرساخت و کسب و کارهای مرتبط تدوین و اجرایی کرده‌اند که هدف آن در اختیار گرفتن سهم بزرگ‌تری از این بازار است، به‌عنوان مثال انگلستان برنامه‌ای برای کسب سهم ۱۳۰ الی ۱۶۰ میلیارد دلاری از گردش مالی در این حوزه در سال‌های آتی دارد.

نیاز به توسعه زیرساختی، سرمایه‌گذاری، برنامه‌ریزی ویژه و پایداری در زمینه اقتصاد دیجیتال و کسب‌وکارهای فضای مجازی برای ایجاد و کسب حجم بالاتری از این گردش مالی باید جزو اهداف کشور بوده که متاسفانه اختلالات و فیلترینگ‌های شبکه‌ها اجتماعی و سایر پلتفرم‌های اصلی تبلیغات و توسعه کسب‌وکارهای مجازی و مرتبط با گردشگری، نه تنها باعث کاهش رشد، بلکه با افزایش پلتفرم‌های فیلتر شده و شدت اختلالات اینترنت این سهم و بازار در حال کاهش و کوچک شدن است.

 تحول در رفتار خریداران

مطابق آخرین آمار و تحلیل‌های داخلی که توسط تکراسا در امسال منتشر شده رفتار خرید در ایران و جهان دچار تحول شده و بازار و کسب و کارهای مجازی در این زمینه رشد بالایی داشته‌اند این گزارش ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در کشور ۷۱ درصد ضریب نفوذ اینترنت همراه را ۱۰۹ درصد و تعداد کاربران اینستاگرام را بیش از ۴۵ میلیون نفر، واتس‌اپ ۵۷ میلیون نفر و تلگرام ۴۴ میلیون نفر گزارش کرده است. بر اساس همین گزارش و بر اساس یک تحلیل و بررسی دقیق حداقل ۴۱۵.۰۰۰ کسب و کار مجازی به تنهایی تا ابتدای تابستان سال ۱۴۰۱ در اینستاگرام مشغول به فعالیت می‌باشند که اندازه بازار آن بیش از ۶۰.۰۰۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود که بخش بزرگی از این فعالیت در حوزه تبلیغات و بازاریابی، دیجیتال مارکتینگ، گردشگری، تحلیل بازار و فروش کالا و خدمات به‌عنوان یک زنجیره تأمین فعالیت می‌کنند.

سخن پایانی

با توجه به موارد یاد شده، تغییر رفتار مردم در خرید آنلاین باعث شده تا توجه کسب وکارها به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها نیز جلب شود. طبق گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیک ایران، ۷۸ درصد از کسب وکارها برای ارائه محصول یا خدمات خود از شبکه اجتماعی استفاده می‌کنند؛ لذا شبکه‌های اجتماعی به کانال اصلی معرفی و عرضه محصولات، خدمات و توانمندی‌های کسب و کارها و سایت فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده‌اند و هر روز سهم آنها از این حوزه در حال افزایش است. بر این اساس می‌توان روند جدیدی برای افزایش شتاب توسعه تجارت الکترونیک در ایران پیش‌بینی کرد که با نام تجارت اجتماعی Social Commerce به این صورت که در ایران و جهان حجم تجارت و معرفی محصولات در شبکه‌های اجتماعی به‌شدت افزایش‌ یافته است.