آمایش سرزمین در ادبیات فارسی واژه‌ای نوپدید است که از عمر پیدایش آن، حدود ۵ دهه می‌گذرد. این واژه برگردانی از یک عبارت فرانسوی است که در کشورهای انگلیسی زبان بدین‌صورت وجود ندارد و به جای آن از عبارت برنامه‌ریزی فضایی استفاده می‌شود.

به بیان دقیق‌تر، آمایش سرزمین نوعی از برنامه‌ریزی فضایی است که در گستره سرزمین تهیه و اجرا می‌شود. با توجه به این نکته لازم است کمی درباره برنامه‌ریزی هم توضیح دهیم. برنامه‌ریزی فضایی اساسا یکی از ابزارهای دولت مدرن برای پوشش شکست‌های نظام تولید و توزیع بازار بوده است.

می‌دانیم که در دنیای مدرن وظیفه تولید و توزیع کالاها برعهده سازکارهای نظام بازار است اما این نظام تمایل چندانی برای تولید و توزیعِ کالاهای به‌اصطلاح عمومی ندارد، زیرا نمی‌تواند تمام ارزش‌افزوده‌ ناشی از آن را تصاحب کند. درست از همین جاست که پای برنامه‌ریزی به میان می‌آید. وظیفه برنامه‌ریزی این است که شکست بازار را در تخصیص و توزیع کالاهای عمومی جبران کند و به‌نوعی مکمل بازار باشد.

پس در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که آمایش سرزمین نوعی از برنامه‌ریزی فضایی در گستره‌ ملی است که می‌کوشد به بهینه‌ترین توزیع جمعیت و فعالیت‌های انسانی در پهنه سرزمین مبادرت ورزد تا به ساختار و سازمان فضایی مدنظر خود دست یابد.

با این حال، تعریف و تعبیر یکسانی از آمایش در میان اندیشمندان و متخصصان این حوزه وجود ندارد و هر کسی از دید خود این مفهوم را تعریف می‌کند. به عنوان مثال، جغرافیدانان و برنامه‌ریزان این واژه را معادل همان برنامه‌ریزی فضایی می‌دانند اما محیط‌زیستی‌ها بیشتر بر توان بوم‌شناختی و ارزیابی اثرات توسعه تأکید می‌کنند. اقتصاددانان نیز عمدتا نگرش سودمحور خود را دارند. از این‌رو، می‌توانیم چنین نتیجه‌گیری کنیم که در این زمینه اغتشاشات نظری فراوانی وجود دارد و هیچ رویکردی تاکنون نتوانسته دیدگاه خود را غالب کند.

پیشینه پیدایش مفهوم آمایش سرزمین به اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ خورشیدی بازمی‌گردد. در آخرین سال‌های پیش از وقوع انقلاب، نخستین طرح آمایش سرزمین کشور، موسوم به طرح آمایش ستیران، به‌دست یک شرکت فرانسوی -ایرانی به همین نام تهیه و تدوین شد. قرار بر این بود که این طرح مبنایی برای برنامه عمرانی ششم در پیش از انقلاب باشد اما وقوع انقلاب در بهمن ۵۷ مانع از این امر شد. نکته مهم در این‌جاست که هرچند کمابیش ۵۰ سال از مطرح شدن آمایش سرزمین در کشور می‌گذرد اما تا همین ابتدای دهه ۹۰ رشته‌ای دانشگاهی با این نام وجود نداشت.

در سال ۱۳۹۲ برای نخستین‌بار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و سپس دانشگاه تربیت مدرس اقدام به پذیرش دانشجو در این رشته می‌کنند. درحال‌حاضر به‌جز این دو دانشگاه، دانشگاه‌های ارومیه، تبریز، شهید باهنر کرمان و هرمزگان نیز دانشجویانی را در این رشته پذیرش می‌کنند. درحال‌حاضر، رشته آمایش سرزمین فقط در مقطع کارشناسی ارشد ارائه می‌شود اما ممکن است در آینده، دوره دکترای آن نیز ارائه شود.

با همه این اوصاف، پرسش اصلی است که درحال‌حاضر چه تعداد از دانش‌آموختگان رشته آمایش سرزمین جذب بازار کار شده‌اند؟ اگر کمی به وضعیت شرکت‌های مهندسین مشاور برنامه‌ریزی و سازمان‌ها و نهادهای حوزه آمایش سرزمین نگاهی بیندازیم، به‌سادگی درمی‌یابیم که وضعیت از چه قرار است. عموم کسانی که به‌عنوان کارشناس و متخصص آمایش در این شرکت‌ها و سازمان مشغول به کار هستند، مدرک تحصیلی‌شان چیزی غیر آمایش سرزمین است.

ممکن است گفته شود این مسئله به خاطر نوپا بودن این رشته است اما باید درنظر داشت که یکی از اهداف تأسیس این رشته آموزش و تامین نیروی انسانی متخصص برای رفع خلأهای موجود در این حوزه بوده است. اما با وجود اینکه ۸ سال از این امر می‌گذرد، شمار دانش‌آموخته‌هایی که در بازار کار جذب شده‌اند، بسیار اندک است.

مسئله اینجاست که با توجه به اهمیت آمایش سرزمین برای کشور، چه عواملی مانع از اشتغال فارغ‌التحصیلان این رشته در بازار کار می‌شود؟ آیا این مسئله فقط ناشی از بحران کنونی در بازار کار کشور است؟ آیا ناشی از ضعف، سستی و حتی فساد در شرکت‌های مهندسین مشاور و سازمان‌های مرتبط است؟ آیا همان‌گونه که حرفه‌مندان ادعا می‌کنند، به علت عدم‌تطبیق مفاد آموزشی با نیازهای کاری است؟ یا اینکه دلایل دیگری دارد؟

به هر روی، اگر قرار است توسعه کشور بر مبنای آمایش سرزمین انجام شود، یکی از بایسته‌های آن بکارگیری نیروهای کارشناس در این زمینه است. در غیر این صورت و با ادامه روند کنونی نمی‌توان امید چندانی به اصلاح وضعیت بسیار نابسامان کشور شد.