در هفته‌های اخیر، هشدارهای متعددی توسط سازمان‌های بزرگی مانند بانک جهانی و آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) درباره مازاد عرضه قریب‌الوقوع نفت داده ‌شده است. این پیش‌بینی‌ها، که نشان‌دهنده پیشی گرفتن عرضه از تقاضا است، زنگ خطری را برای کشورهای تولیدکننده نفت در سراسر جهان، به‌ویژه برای ایران که اقتصاد آن وابسته به صادرات نفت است، به‌صدا درآورده است. با پیش‌بینی کاهش نرخ نفت به حدود ۶۰ دلار در هر بشکه و کاهش رشد تقاضا، بازار نفت ایران در سال آینده با چالش‌های مهمی روبه‌رو خواهد شد.

در جدیدترین گزارش چشم‌انداز بازارهای کالایی بانک جهانی، سناریویی مطرح ‌شده است که طبق آن انتظار می‌رود تولید جهانی نفت به‌طورمیانگین روزانه ۱.۲ میلیون بشکه بیشتر از تقاضا باشد. این مازاد عرضه به دلایلی همچون افزایش تولید کشورهای غیراوپک مانند کانادا، برزیل و گویان و همچنین رشد جهانی فروش خودروهای برقی شکل‌ گرفته است که از جمله عوامل روند کاهش تقاضای نفت در بازارهای کلیدی مانند چین به‌شمار می‌آید. به‌ویژه، حرکت سریع چین به‌سمت استفاده از خودروهای الکتریکی، کاهش چشمگیری در مصرف نفت سنتی را نشان می‌دهد.

اگرچه اوپک‌پلاس با تمدید کاهش تولید، سعی کرده است آثار این مازاد عرضه را کاهش دهد؛ اما این راهکار به‌ویژه وقتی‌که تولید ایالات‌متحده و نفت گویان (اکسون موبیل) به‌میزان زیادی به عرضه جهانی افزوده‌اند، موفق نشده است. کاهش تدریجی تقاضای نفت در ایالات‌متحده و چین نیز به این وضعیت دامن زده و فشار مداومی بر نرخ نفت ایجاد کرده است.

درحالی‌که کشورمان ایران همواره درگیر پیامدهای تحریم‌ها و محدودیت‌های ناشی از آن بوده است، مجبور شده برای حفظ دسترسی به بازارهای محدود بین‌المللی، شرایط فروش نفت را انعطاف‌پذیرتر کند. کاهش بیشتر قیمت‌های جهانی نفت احتمالا این وضعیت را تشدید و حفظ سهم ایران در بازارهای جهانی را سخت‌تر خواهد کرد. افزایش رقابت بر سر نرخ و محدودیت‌های موجود در بازارها می‌تواند وضعیت مالی ایران را تضعیف کند و بر تامین مالی خدمات عمومی، پروژه‌های زیربنایی و برنامه‌های اجتماعی تاثیر منفی بگذارد. علاوه بر این، این شرایط می‌تواند کسری بودجه کشور را افزایش دهد و تورم و کاهش ارزش پول ملی را به‌دنبال داشته باشد که در نهایت قدرت خرید و ثبات اقتصادی مردم ایران را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.

تحریم‌ها مدت‌هاست دسترسی ایران به بازارهای جهانی را محدود کرده‌اند و همچنان نیز برقرار هستند. باتوجه به وضع فعلی بازار که ممکن است به‌تنهایی درآمدهای نفتی ایران را کاهش دهد، برخی کارشناسان بر این باورند که اعمال تحریم‌های بیشتر شاید دیگر ضرورتی نداشته باشد. ایران هم‌اکنون با موانع چشمگیری روبه‌رو است و کاهش تقاضای جهانی نفت نیز احتمالا تاثیرگذاری تحریم‌های اضافی در محدود کردن نفوذ اقتصادی ایران را کمتر خواهد کرد.

بااین‌وجود، تنش‌های سیاسی و مسائل مربوط به امنیت بین‌المللی ممکن است همچنان باعث اعمال تحریم‌های جدید یا اجرای سختگیرانه‌تر آنها شود، به‌ویژه اگر تغییراتی در رهبری ایالات‌متحده یا سیاست‌های خارجی ایران رخ دهد. بااین‌حال، در شرایط کنونی که بازار در حال تنظیم است، ممکن است ایالات‌متحده و متحدانش سیاست‌های حمایت از انرژی‌های جایگزین را در اولویت قرار دهند که وابستگی به نفت ایران را غیرمستقیم کاهش دهند و ظرفیت درآمدی ایران را تحت‌تاثیر قرار دهند.

ایران به‌طور سنتی برای مقابله با تحریم‌ها و نوسانات بازار، از استراتژی‌های متنوعی همچون تقویت روابط با خریداران غیرغربی، استفاده از بازار خاکستری برای حفظ صادرات، تمرکز بر صادرات محصولات پتروشیمی و پالایشی و سرمایه‌گذاری در بهبود کارآیی تولید داخلی بهره می‌برد. همچنین، همکاری با کشورهای همسایه در پروژه‌های مشترک انرژی به ایران کمک کرده است فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و نوسانات نرخ را مدیریت کرده و تا حدی ثبات مالی خود را حفظ کند.

باتوجه به مازاد عرضه جهانی و چشم‌انداز اقتصادی، به‌نظر می‌رسد بهترین راهبرد برای ایران تمرکز بر گسترش صادرات انرژی فراتر از نفت خام، به‌ویژه از طریق توسعه صادرات محصولات پتروشیمی و پالایشی است. این رویکرد چندین مزیت برای کشور به‌همراه دارد؛ از جمله کاهش آسیب‌پذیری در برابر نوسانات نرخ نفت خام، چراکه محصولات پتروشیمی معمولا تقاضای پایدارتر و ریسک تحریم کمتری دارند و می‌توانند فرصت دسترسی ایران به بازارهای جدید را فراهم کنند. همچنین، کشورهای منطقه‌ای مانند خاورمیانه و جنوب‌آسیا به محصولات پالایشی و پتروشیمی نیاز فراوانی دارند که ایران می‌تواند حتی باوجود تحریم‌ها، بخشی از این تقاضا را تامین کند، در حالی‌ که ایران احتمالا همچنان به استفاده از بازار خاکستری و همکاری با خریداران غیرغربی متکی خواهد بود، تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های صادراتی در حوزه پتروشیمی و محصولات پالایشی می‌تواند رویکردی مقاوم‌تر باشد. این استراتژی نه‌تنها از تاثیرات نوسانات بازار جهانی نفت خام می‌کاهد، بلکه به ایران اجازه می‌دهد از منابع عظیم انرژی خود به‌شکلی بهره‌برداری کند که کمتر تحت‌تاثیر تغییرات نرخ قرار گیرد و همسو با تقاضای آینده باشد.

در مجموع، باتوجه به اینکه دینامیک بازار جهانی ممکن است، نیاز به تحریم‌های اضافی را کاهش دهد، مسیر بهینه برای ایران تنوع‌بخشی به بخش انرژی و کاهش وابستگی به صادرات نفت خام است. با تمرکز بر بازارهای پتروشیمی و محصولات پالایشی، ایران می‌تواند در میان تغییرات مداوم بازار و احتمالات سیاست‌های جهانی، پایه اقتصادی باثبات‌تری ایجاد کند.