شرکت‌کنندگان در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بخش ناشران دیجیتال معتقد بودند، جانمایی و اطلاع‌رسانی ضعیف این‌بار هم ناشران دیجیتال و استارت‌آپ‌های فعال این عرصه را از چشم بازدیدکنندگان دور نگه داشت. آنها معتقدند کمتر بازدیدکننده‌ای متوجه حضور متولیان نشر دیجیتال در نمایشگاه سی‌وسوم می‌شود. این در حالی است که شمار غرفه‌های خالی راهروهای اصلی مصلای امام‌خمینی در بخش ناشران عمومی، بیشتر از شرکت‌کنندگان در بخش ناشران دیجیتال بود و به‌راحتی این ناشران می‌توانستند در معرض دید بازدیدکنندگان قرار بگیرند.

صمت در گزارشی میدانی به وضعیت جانمایی استارت‌آپ‌ها و نحوه حضور استارت‌آپ‌های نشر دیجیتال در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پرداخت.

توفیق اجباری کرونا

جذابیت‌های کتاب کاغذی بر هیچ‌کس پوشیده نیست؛ کارشناسان علوم تربیتی و روانشناسی حتی دانشمندان علوم اعصاب معتقدند، تورق کتاب‌ها و به‌دست گرفتن آن خود موجب افزایش تمرکز روی واژه‌هایی می‌شود که فرد در صفحه و خط موردنظر می‌خواند، اما پاندمی کرونا با همه بدی‌هایش که موجب تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارهای حضوری از جمله صنعت نشر کاغذی شد، در زمان اوج خود توفیق اجباری بود برای استارت‌آپ‌های نشر دیجیتال که قافله صنعت نشر و کتاب از فعالیت جا نماند و از فرصت قرنطینه‌های خانگی برای افزایش ساعات مطالعه در راستای توسعه خود استفاده کنند. نخستین‌بار اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۸ بود که برای نخستین‌بار استارت‌آپ‌های حوزه نشر دیجیتال در کنار دیگر ناشران دیجیتال در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور یافتند؛ کسب‌وکارهایی که با هدف ترویج مطالعه و فرهنگ کتابخوانی، در کنار نشر کاغذی به توسعه فعالیت‌های مبتنی بر فناوری می‌پردازند. هرچند سال‌های متمادی این نوع کسب‌وکار کم موردهجوم ناشران کتاب‌های کاغذی قرار نگرفتند و راه پرفرازونشیبی را پیمودند تا موردپذیرش ناشران مکتوب و عموم مردم قرار بگیرند.

فناوری، یار مهربان کتاب

بسیاری از صاحبان این کسب‌وکارها معتقدند ورود فناوری به عرصه نشر و کتاب، کمک شایانی به پیشرفت و توسعه آن می‌کند و هیچ‌گاه جایگزین کتاب کاغذی نخواهد بود. در کل حضور فناوری در صنعت نشر دلیل خوبی است تا این نوع کسب‌وکارها در نمایشگاه بین‌المللی کتاب حضور پررنگ داشته باشند. همچنین شاید تنها بخش نمایشگاهی در این دوره از نمایشگاه کتاب تهران بخش دیجیتال باشد؛ چرا که بیشتر با هدف نمایش، نه فروش محصولات شرکت کرده‌اند تا مانند نمایشگاه‌های استاندارد، به تعامل با دیگر ناشران بپردازند؛ درست مانند آن روندی که در نمایشگاه کتاب فرانکفورت می‌توان دید. نمایشگاهی از کتاب‌ها که اصلی‌ترین اتفاق ممکن، خریدوفروش حق کپی‌رایت میان ناشران است نه محلی برای فروش کتاب. اکنون سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در حالی برگزار شده است که هنوز رد پای کووید ۱۹ در جهان پیداست و باتوجه به غیرقابل پیش‌بینی بودن این پاندمی برخی کارشناسان و اپیدمیولوژیست‌ها معتقدند شاید بهتر بود امسال هم بسان ۲ سال گذشته این رویداد فرهنگی در بستر مجازی برگزار می‌شد. هرچند تجربه برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب، خالی از اشکال در مورد اتصال، ارسال کتاب و... نبود.

جای خالی غول‌های پلتفرم کتاب

در ابتدای ورود به محل برگزاری سی‌وسومین نمایشگاه کتاب تهران در مصلای امام‌خمینی بیشتر ناشران عمومی در راهروها و سالن‌های شبستان جانمایی شده‌اند و در طبقه بالا انتهای سالن بین‌الملل، راهرویی را به نشر دیجیتال اختصاص داده‌اند. جانمایی ناشران دیجیتال در سرای بین‌الملل مصلا جای امیدواری دارد؛ چرا که در ادوار گذشته به‌طورمعمول جانمایی نشر دیجیتال در دورافتاده‌ترین بخش مصلا یا شهر آفتاب بود. امسال اما باز هم در معرض دید بازدیدکنندگان نبود چرا که در بدو ورود به سرای بین‌الملل، غرفه نمایندگان کشورهایی چون قطر دیده می‌شود که میهمان ویژه نمایشگاه امسال است و در کنار آن سوریه، لبنان، کره و چند کشور دیگر جانمایی شده‌اند؛ در انتهای این سالن راهرویی به نشر دیجیتال اختصاص داده شده است که شاید خلوت‌ترین بخش نمایشگاه به‌حساب می‌آید؛ چرا که حتی کارشناسان اطلاع‌رسانی مستقر در نمایشگاه هم نمی‌دانستند که ناشران دیجیتال در سومین روز نمایشگاه در کدام بخش مصلا جانمایی شده‌اند، چه برسد به بازدیدکنندگان که برای رسیدن به آن باید پله‌های زیادی را بپیمایند تا نشان از ناشران دیجیتال در نمایشگاه کتاب بیایند. افزون بر آن امسال جای خالی غول‌های بزرگ پلت‌فرم‌های کتابخوانی نظیر فیدیبو، طاقچه و کتابراه به‌شدت احساس می‌شد؛ پلت‌فرم‌هایی که بی‌شک مانع از فروپاشی صنعت نشر در اوج دوران همه‌گیری کووید ۱۹ شدند و بسیاری از ناشران با فعالیت آنان بود که فهمیدند فناوری یار مهربان کتاب است نه رقیب سرسخت آنان.

جانمایی امسال مناسب‌تر بود

برهان جعفری، مدیر دیجیتال‌مارکتینگ یکی از شرکت‌کنندگان در بخش نشر دیجیتال که در زمینه فروشگاه آنلاین کتاب فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با صمت می‌گوید ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که امسال جانمایی مناسب‌تری نسبت به دوره‌های گذشته به نشر دیجیتال اختصاص داده شده است. به‌هرحال حضور در شبستان اصلی بهتر از پشت‌بام یا کنار اسطبل اسب‌ها در نمایشگاه شهرآفتاب است، اما تلاش‌های زیادی کردیم که در کنار ناشران عمومی غرفه بگیریم، اما موفق نشدیم. به‌اعتقاد من حضور در کنار ناشران کتاب‌های کاغذی، کمک زیادی به شناخته شدن نشر دیجیتال برای عموم و حتی خود ناشران می‌کند.

باتوجه به اینکه پاندمی کرونا آسیب جدی به بیشتر ناشران کتاب‌های کاغذی زد، فعالیت نشر دیجیتال نقش موثری در دسترسی مردم به کتاب داشت؛ دست‌کم باید در فضایی جانمایی می‌شدیم که در معرض دید عموم قرار

می‌گرفتیم.

وی معتقد است نمایشگاه کتاب تهران همیشه فرصت مناسبی را در اختیار نشر دیجیتال و فروشگاه‌های آنلاین کتاب قرار داده است تا دیده شوند. به‌عبارتی می‌توان با حضور موثر در این نمایشگاه و به‌شرط دیده شدن چندپله یکی مسیر توسعه و پیشرفت را پیمود. به‌طورکلی پس از ۲ سال مسکوت ماندن نمایشگاه کتاب شاهد ناهماهنگی زیادی هستیم و آمادگی همیشگی دیده نمی‌شود.

بحران کاغذ و کرونا را مهار کردیم اما...

در ادامه سراغ یکی دیگر از ناشران دیجیتال در زمینه آموزش زبان رفتیم. سهیل ابوالحسنی، مدیرعامل این مجموعه در گفت‌وگو با صمت می‌گوید باتوجه به اینکه نمایشگاه کتاب تهران بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی و نشر کشور به‌حساب می‌آید، یکی از امیدواری‌های ناشران، حضور موثر در این نمایشگاه برای توسعه کسب‌وکارشان است. حال از آنجایی که قابلیت‌های نشر دیجیتال موجب خنثی‌سازی مشکلات ناشی از بحران کاغذ و پاندمی کرونا بود، امیدوار بودیم که مسئولان برگزاری نمایشگاه کتاب امسال توجه ویژه‌تری نسبت به سال‌های گذشته داشته باشند و دست‌کم در جانمایی، مکان قابل‌دسترس‌تری را به ناشران دیجیتال اختصاص بدهند. به‌اعتقاد من حمایت درخوری از سوی سازمان‌های مربوطه نشد، اصلا راضی به حضور در چنین مکانی با این دسترسی نیستیم، بی‌شک اگر در کنار ناشران مکتوب جانمایی شده بودیم، شاهد استقبال بیشتری بودیم.

وی معتقد است باتوجه به اینکه نزدیک به ۲ دهه می‌شود که نشر دیجیتال در فضای نشر کشور جا باز کرده و خدمات ارزنده‌ای هم در آموزش و هم در افزایش سطح مطالعه ارائه داده است، اما گویا نیرویی وجود دارد که این بخش از صنعت نشر، هیچ‌گاه رشد نکند.

غرفه‌های خالی تو کجایی

شکوائیه اهالی نشر دیجیتال در جانمایی در حالی بروز داده شده است که بسیاری از غرفه‌های بخش ناشران عمومی خالی مانده است و شاید بیشتر از تعداد شرکت‌کنندگان نشر دیجیتال در راهروهای اصلی نمایشگاه غرفه خالی موجود باشد. بی‌شک این بی‌نظمی در تخصیص غرفه به ناشران مکتوب و بی‌توجهی آنان در دریافت و جانمایی به‌موقع، به‌هیچ روی قابل‌توجیه نیست. ابوالحسنی در این‌باره می‌گوید: نشر دیجیتال در نمایشگاه امسال در حالی از نظرها پنهان است که غرفه‌های خالی زیادی در راهروهای اصلی شبستان رها شده‌اند؛ به‌طورمعمول در سال‌های گذشته بیشتر ناشران تا انتهای روز نخست یا دوم غرفه‌های‌شان را تحویل می‌گرفتند. می‌توان گفت از شواهد و قرائن این برمی‌آید که برخی ناشران مکتوب، قصد شرکت در این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را ندارند و این در حالی است که جانمایی نشر دیجیتال از نظر بازدیدکنندگان پنهان است. به‌اعتقاد من نظم کافی در برقراری عدالت در تخصیص فضا به ناشران وجود ندارد. این نوع بی‌مهری‌ها تا حد زیادی باعث شده است که بسیاری از کسب‌وکارها در این زمینه ترجیح دهند فعالیت غیررسمی داشته باشند و به توسعه و پیشرفت برسند.

شرکت نکنیم بهتر است

با نگاهی گذرا به آمار شرکت‌کنندگان در ادوار گذشته می‌توان فهمید که تعداد فعالان عرصه نشر دیجیتال بسیار بیشتر از تعدادی بودند که در نمایشگاه سی‌وسوم شرکت کردند، اما امسال تعدادشان به زحمت به ۲0 نشر می‌رسد؛ بسیاری از ناشران معتقدند این حضور در نمایشگاه حتی به ضرر آنها تمام می‌شود.

این فعال عرصه نشر دیجیتال می‌گویند این گارد همیشگی وجود داشته است در حالی که در کل دنیا این نشر دیجیتال است که سکان‌دار اصلی صنعت نشر محسوب می‌شود. امروزه کیفیت آموزش و انتقال محتوا به کمک نشر دیجیتال از درجه بالایی برخوردار است؛ اما هیچ برنامه و حمایتی از سوی مسئولان در وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی و دیگر نهادهای مربوطه دریافت نشده است.

ما ز یاران چشم یاری داشتیم

در ادامه عاطفه عبدی، مدیر مسئول یک نشر دیجیتال که در کنار نشر کتاب به افزایش توانمندی مهارت خواندن و تمرکز می‌پردازد، معتقد است نقدهای زیادی بر نوع جانمایی ناشران دیجیتال در این دوره از نمایشگاه وجود دارد، باتوجه به اینکه در دوران همه‌گیری کرونا، ناشران دیجیتال خدمات زیادی به صنعت نشر کردند، انتظار می‌رفت توجه ویژه‌تری به این نشر در نمایشگاه سی‌وسوم می‌شد تا گوشه‌ای از آن جبران شود. فعالیت نشر دیجیتال در ۲ سال اخیر باعث رونق نشر مکتوب هم شد و بسیاری از افراد با کمک این نشر به کتاب و مطالعه روی آوردند.

وی در گفت‌وگو با صمت باتوجه به مطالبه‌ای که از یکی از معاونان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشتم، قرار شد در یک تا ۲ ماه آینده، نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال برگزار شود تا ناشران دیجیتال در بستری استاندارد به‌نمایش در بیایند. به‌اعتقاد من اگر نشر دیجیتال بتواند در سرانه مطالعه اثرگذار باشد، ناشران کتاب‌های فیزیکی هم بهره‌مند می‌شوند. ناشران دیجیتال در کنار ناشران مکتوب می‌توانند تعاملات فزاینده‌ای با یکدیگر داشته و در مسیر توسعه یکدیگر اثرگذار باشند، بنابراین نمی‌توان نشر دیجیتال را به‌عنوان رقیب نشر مکتوب در نظر گرفت.

وی می‌گوید: هرچند در صورت برگزاری نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال باز هم ارزش واقعی فعالیت این نوع از نشر زمانی می‌تواند موردتوجه عموم مردم قرار گیرد که همزمان با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب باشد، چرا که در نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال تنها افرادی حضور پیدا می‌کنند که علاقه به رسانه‌های دیجیتال و فناوری دارند در حالی که مخاطب محتوای نشریافته بر بستر فناوری، قشر عظیمی از مردم کتابخوانی هستند که باید با نحوه فعالیت نشر دیجیتال آشنا شوند.

سخن پایانی

باتوجه به آنچه گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت با اینکه امروزه نگرش عموم مردم نسبت به استفاده و بهره‌مندی از نشر دیجیتال تا حد زیادی بهبود یافته است و همه‌گیری کرونا بستر خوبی را برای توسعه صاحبان این نوع از کسب‌وکار فراهم کرد، حتی نگرش ناشران مکتوب هم به ناشران دیجیتال رویکرد مثبتی به‌خود گرفته است؛ اما متولیان رویدادهای فرهنگی کشور به‌ویژه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هنوز نسبت به توسعه این نشر، راهبرد جدی در پیش نگرفته‌اند و پس از ۲ سال سکوت کتاب در مصلای امام‌خمینی این ناشران دم از مشکلات همیشگی می‌زنند.