ضعف حمل‌ونقل، دست‌انداز ترانزیت کشور

 

حمل‌ونقل بخش مهمی از صادرات یا حتی ترانزیت کالا به‌حساب می‌آید. درست در جایی که ایران بیشترین مرز زمینی را با همسایگان خودش دارد، به آب‌های آزاد راه دارد و در میانه راهی واقع شده که می‌تواند بیشترین بهره را از منطقه هوایی خود ببرد. گذشته از اینکه حمل‌ونقل تا چه اندازه می‌تواند برای کشور ارزآوری داشته باشد، شرایط فعلی ایران به‌گونه‌ای است که برای توسعه پایدار نیاز به توسعه اقتصادی همزمان با توسعه بخش‌های دیگر از جمله زیرساخت‌ها دارد.

هم‌مرز بودن و نزدیکی به اروپا و از طرف دیگر نزدیک بودن به شرق دور می‌تواند از مهم‌ترین مزیت‌های صنعت حمل‌ونقل در ایران باشد، اما با همه مزیت‌ها، صنعت حمل‌ونقل ضعف‌های بزرگی دارد که به‌آسانی می‌تواند صادارت ایران را با مشکل مواجه کند؛ به‌ویژه در مورد صادرات خرد در بخش خصوصی و کالاهای خاص این مشکل به‌خوبی نمایان می‌شود. از طرف دیگر صادرات در بخش خصوصی به‌دلیل نوع کالاها و اینکه بخش دولتی بیشترین سهم در کل صادرات (صادرات نفت خام) را دارد، این مشکلات در طول سال‌های اخیر کماکان باقی مانده است.

اصلی‌ترین و بارزترین نمود چالش‌های حمل‌ونقل در صادرات محصولات کشاورزی دیده می‌شود. کالایی که می‌تواند باتوجه به میزان و مقدار تولید آن، ارزآوری قابل توجهی برای کشور داشته باشد؛ اما صادرات محصولات کشاورزی به‌ویژه به کشورهای غیرهمجوار داستان پر پیچ‌وخم و پرغصه‌ای است که با یک گفت‌وگو و گزارش کار آن به سرانجام نمی‌رسد. صادرات محصولات کشاورزی، چه محصولات خام و چه فرآوری‌شده و صنعتی با مشکلات بسیاری همراه است. محصولات خام کشاورزی برای صادرات اگر از استانداردهای ریز و درشت خارجی و داخلی به سلامت گذر کنند، در بخش حمل‌ونقل با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند. البته این مشکلات هم در بخش حمل وجود دارد و هم در بخش گمرک که بخش گمرکی تا حدود زیادی به تعاملات متقابل ایران با کشورهای همسایه و ترانزیت بستگی دارد.

گمرک همراه؛ نهادهای غیرمرتبط مانع

رئیس اتحادیه محصولات کشاورزی ایران درباره ظرفیت‌های ترانزیتی کشور در حوزه کشاورزی بیان کرد: وضعیت زیرساخت‌ جاده‌ای ما چندان مطلوب نیست و نیاز به خانه‌تکانی اساسی دارد. ما باید ناوگان حمل‌ونقل صادراتی‌مان را نوسازی کنیم؛ به‌ویژه در زمینه کانتینرهای سردخانه‌‌دار. متاسفانه در زمینه این ماشین‌آلات تولید در داخل کشور محدود است و واردات هم به‌راحتی ممکن نیست. ما از دولت نه وام می‌خواهیم و نه ارز؛ فقط اینکه مجوز نوسازی ناوگان فرسوده را به ما بدهد تا بتوانیم کانتینرهای از سال ۲۰۲۰ به بعد را وارد کنیم، کافی است. نوسازی ناوگان قطعا به اجرای آسان‌تر توافقنامه‌های ترانزیتی ایران و هر کشوری کمک خواهد کرد.

سید رضا نورانی، رئیس اتحادیه محصولات کشاورزی ایران در پاسخ به این سوال که آیا شرایط تحریمی که در حال حاضر حاکم است در اجرای توافق‌های ترانزیتی مانع ایجاد نمی‌کند؟ بیان کرد: در حال حاضر هم بیشتر مراودات تجاری ما در قالب دور زدن تحریم‌ها انجام می‌شود و بر همین اساس هم وارد کردن ارز حاصل از آن و... سخت است. در دوره‌ای اعلام کردند ارز حاصل از صادرات باید در سامانه نیما و سنا و... عرضه شود، این در حالی بود که زیرساخت ورود ارز به کشور را آماده نکردند و صادرکنندگان مجبور شدند ارز خود را همان‌جا به صرافی‌های محلی بدهند و این صرافان ریال به حساب‌شان واریز می‌کردند. با این حال اگر فرصت نوسازی ناوگان به صادرکنندگان داده شود، آنها همان‌گونه که با دور زدن تحریم صادرات خود را انجام می‌دهند، ناوگان جدید یخچال‌دار نیز وارد می‌کنند؛ بدون اینکه ارزی از دولت دریافت کنند.

این فعال حوزه بازرگانی در پاسخ به این سوال که گمرک و نهادهای وابسته به تجارت در مسیر ترانزیت و صادرات مانع ایجاد می‌کنند یا تسهیلگر هستند، پاسخ داد: خوشبختانه در سال‌های اخیر گمرک نه‌تنها مانعی در مسیر فعالیت تجار ایجاد نکرده، بلکه فعالان حوزه صادرات و ترانزیت با چراغ سبز این نهاد مواجه بوده‌اند. اما متاسفانه نهادهای دیگر دخیل در امر تجارت با تصمیم‌گیری‌های ناگهانی خود مسیر دشواری را پیش روی صادرکنندگان قرار می‌دهند. مثلا صبح به گمرک می‌رویم و می‌گویند وزارت جهاد صادرات این کالا را ممنوع، یا نهاد ذخیره‌سازی کالاهای اساسی صادرات فلان کالا را محدود کرده است.

ترانزیت، صنعتی فراجناحی

نورانی با تاکید بر اینکه ما اگر می‌خواهیم کشوری صادرکننده و ترانزیتی باشیم باید زیرساخت‌ها، تفکرات و حرکات‌مان برپایه منافع ملی باشد و ایجاد وحدت رویه در دستور کار قرار گیرد، ادامه داد: ما اکنون در شرایط تحریمی هستیم و همین امر هزینه صادرات را افزایشی کرده است. در شرایط غیرتحریمی اگر می‌خواستیم کالایی را از بندر بوشهر به بنادر عربستان برسانیم، حدود ۳۶ و در نهایت ۴۸ ساعت طول می‌کشید، اما حالا با شرایط تحریمی این کار گاه تا ۱۰ روز زمان می‌برد که همین مسئله کاهش کیفیت محصول، به‌ویژه در بخش کشاورزی را به‌دنبال دارد، هزینه‌ها را افزایش و قدرت رقابت ما را در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد. بر همین اساس باید تلاش‌ها را متمرکز بر کاهش بروکراسی اداری کرد تا دست‌کم موانع داخلی از میان برداشته شود. نکته این است که سختگیری‌های در بخش واردات کمتر است و بیشتر محدودیت‌ها در بخش صادرات که محل ارزآوری است، اشتغال ایجاد می‌کند و چرخ اقتصاد را می‌چرخاند، اعمال شده و صادرکنندگان به‌جای تشویق تنبیه شده‌اند. وی در ادامه تاکید کرد: امروزه ترانزیت، صنعتی فراجناحی برای صادرات است و فرقی نمی‌کند که محموله مثلا از مرز بندرعباس وارد و از مرز بازرگان خارج شود. مهم این است در این روند اشتغال ایجاد می‌شود و ارزآوری رقم می‌خورد؛ مشروط بر اینکه همه دستگاه‌های دخیل هماهنگ عمل کنند و یکصدا باشند.

نورانی در پایان در بیان راهکاری برای توسعه ترانزیت کشاورزی از کشور گفت: یکی از مسائل بسیار مهم در بحث ترانزیت به کیفیت زیرساخت‌ها و ناوگان ریلی برمی‌گردد. ناوگان ریلی ما فرسوده است و نکته مهم‌تر اینکه ما حتی یک واگن یخچال‌دار برای ترانزیت کشاورزی نداریم. زمانی باید برای امضای قراردادی ترانزیتی با کشور یا اتحادیه‌ای اقدام‌ کنیم که به‌لحاظ زیرساختی حداقل‌هایی را دارا باشیم، نه اینکه بگوییم قرارداد را امضا و ناوگان را به‌صورت اجاره‌ای تامین می‌کنیم. این روند خود ایستایی ایجاد می‌کند. خلاصه کلام اینکه اگر در پی درآمدزایی از مسیر ترانزیت که البته ظرفیت‌های بسیاری در آن داریم، باید برای تقویت زیرساخت‌های آن در همه بخش‌ها چه ریلی، چه زمینی و چه هوایی تلاش کنیم.

ضعف زیرساخت در شاهراه ترانزیتی

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با صمت درباره ظرفیت‌های ترانزیتی کشور گفت: ظرفیت ترانزیتی کشور ما بسیار بالاست. ما بر سر شاهراهی نشسته‌ایم که می‌تواند بازار حدود ۵۰۰میلیون نفری کشورهای شمالی را به سایر نقاط دنیا متصل کند، اما دو بازدارنده اساسی هم داریم؛ تحریم‌های غرب و البته تحریمی به‌اسم بروکراسی اداری و سوءمدیریت که در این سال‌ها به تحریم‌های داخلی مشهور شده‌اند.

محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی در تشریح چالش‌های حوزه ترانزیت بیان کرد: یکی از ابرچالش‌های ما برای رسیدن به یک سیستم ترانزیتی بهره‌ور، نبود خطوط کشتیرانی و حمل‌ونقل مناسب است. در حال حاضر وضعیت خطوط کشتیرانی افتضاح است. عملا جز چند بندر، ما به معروف‌ترین بنادر دنیا خط مستقیم نداریم؛ البته نه‌تنها خط مستقیم نداریم، بلکه به این بنادر به‌صورت ترانشیپ هم تردد نداریم و برای بسیاری از مقاصد کالا به‌صورت کراس‌استاف حمل می‌شود. این یک معضل بسیار بزرگ است.

ضعف‌های بروکراسی گمرک

وی با اشاره به دیگر چالش حوزه ترانزیت اظهار کرد: سیستم گمرکی ما دارای ضعف‌های بروکراسی عمیقی است که ناشی از عدم دانش و اختیار نیروهای میانی گمرک است. بروکراسی پیچیده و گاه زائد نظام گمرکی ما بازرگانان را در انتخاب مسیر ایران برای گذر دادن کالا‌های‌شان دچار تردید می‌کند؛ به‌گونه‌ای که آنها حتی ترجیح می‌دهند مسیری طولانی‌تر اما دارای روند تشریفاتی ثابت و آسان‌تر را برای انتقال کالاها‌ی‌شان به بازارهای هدف برگزینند.  رضایی در بیان الزامات توسعه ترانزیت از ایران و ارزآوری از این محل برای کشور گفت: یکی از اصلی‌ترین اقداماتی که باید صورت پذیرد، پذیرش بیمه‌نامه ترانزیتی از شرکت‌های بازرگانی برای ترانزیت کالا است. کمیسیون کشاورزی اتاق و اتحادیه گیاهان دارویی، زعفران و فرآورده‌های غذایی ایران آمادگی دارند مانند شرکت‌های حمل بین‌المللی تفاهمنامه‌ای را با بیمه و گمرک به امضا برسانند تا شرکت‌های بازرگانی معرفی‌شده توسط اتاق یا تشکل‌ها بتوانند با ابطال یک بیمه‌نامه اقدام به ترانزیت کالا کنند. بدین وسیله نیازی نیست شرکت‌های بازرگانی مانند الان حدود یک تا 3 برابر ارزش کالا ضمانتنامه بانکی نزد گمرک بگذارند.

سخن پایانی

ایران کشوری است که در شمال خزر را دارد و در پهنه جنوبی‌اش عمان و خلیج‌فارس که به آب‌های آزاد متصل می‌شوند. این تنها یک بخش از ظرفیت‌ ترانزیتی ایران است و اقلیم این خاک به‌گونه‌ای است که در تمام ابعاد حمل‌ونقل مستعد توسعه زیرساخت است؛ زیرساختی که الحق‌والانصاف در برخی از بخش‌ها تلاش‌ها در راستای توسعه آن زیاد و تاحدودی نتیجه‌بیخش بوده است؛ با این حال نه‌تنها بهره‌وری مطلوبی از این ظرفیت‌ها نشده که گاه سرمایه‌های این بخش هرز می‌رود و در مقابل تامین ارز می‌شود چالشی که راه نفس اقتصاد را تنگ می‌کند. کوتاه سخن آنکه هزینه ارائه خدمات ترانزیتی البته اگر بخش استقرار و تامین زیرساخت‌ها را در نظر نگیریم، نسبت به سودآوری آن اندک است؛ پس اگر توسعه در این بخش را جدی بگیریم و سختی سرمایه‌گذاری اولیه در این بخش را به‌جان بخریم، صنعت ترانزیت پس از آن هم هزینه‌هایش را تامین می‌کند و هم ارزآوری مطلوب و هم ایجاد اشتغال برای کشور خواهد داشت.