فلز سرخ ایران در انزوا
صنعت مس، یکی از مهم‌ترین صنایع پرتقاضای جهانی است و کشورهای دارنده این صنعت استراتژیک، همواره در تلاش برای بالا بردن میزان تولید و صادرات خود هستند. ایران، یکی از بزرگ‌ترین کشورهای دارای ذخایر مس در دنیا است؛ اما تا کنون نتوانسته آن‌طور که باید، میزان اکتشاف و استخراج خود را افزایش دهد. همین امر منجر به کاهش حضور ایران در بازارهای جهانی شده درحالی که این صنعت می‌تواند جایگزین مناسبی برای صادرات نفت باشد. درآمد صادراتی از این محل می‌تواند انگیزه قابل توجهی در اکتشاف و افزایش تولید در این صنعت ارزآور باشد. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت تولید و صادرات صنعت مس ایران پرداخته است.
مشکلات متعدد در مسیر شکوفایی صنعت مس
مشکلات متعددی در مسیر رشد و شکوفایی صنعت مس وجود دارد. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، تحریم است که چالش هایی را برای این صنعت مهم پدید آورده است. تحریم‌ها، مانع ورود تکنولوژی به کشور شده این امر، توان اکتشاف و استخراج مس را تا حدودی کاهش داده است. همچنین، استهلاک و فرسودگی استفاده از ماشین‌آلاتی که ۲۰ سال از عمر آن گذشته است، بر این موضوع دامن زده است. مس در طراحی داخلی و خارجی ساختمان به‌عنوان یک ماده لوکس و زیبا شناخته می‌شود که به فضاها جذابیت خاصی می‌بخشد. در طراحی داخلی، مس به‌عنوان یک عنصر دکوراتیو در ساخت وسایل روشنایی مانند چراغ‌ها، لوسترها و آباژورها بسیار پرطرفدار است. همچنین مس در تولید دستگیره‌های درب، قاب‌های آینه، نرده‌ها و لوازم تزئینی دیگر کاربرد دارد و به فضا جلوه‌ای شیک و متفاوت می‌بخشد. در طراحی خارجی ساختمان‌ها نیز مس در پوشش‌دهی نما، سقف‌ها و حتی به‌عنوان جزئی از نمای ساختمان‌های مدرن مورد استفاده قرار می‌گیرد. تغییر رنگ طبیعی مس در گذر زمان، به آن زیبایی خاصی می‌بخشد و باعث می‌شود این ماده، انتخابی مناسب برای ایجاد ظاهری منحصر به فرد در معماری باشد.
سهم ناچیز ایران در تولید جهانی مس
ابوالفضل صالح‌آبادی، مشاور کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران درباره وضعیت کلی صنعت مس ایران به صمت گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران با دارا بودن حدود ۶۰ میلیون تن ذخیره مس، تنها سهمی کمتر از ۰.۶ درصد از تولید جهانی این فلز استراتژیک را به خود اختصاص داده است. عوامل متعددی از جمله تحریم‌های بین‌المللی، نبود برنامه راهبردی منسجم، مشکلات زیرساختی، نوسانات نرخ جهانی و موانع داخلی سرمایه‌گذاری، موجب شده تا ظرفیت‌های عظیم زمین‌شناسی کشور در بخش مس به عملکرد مطلوب تولیدی منجر نشود.
صالح آبادی ادامه داد: ایران با دارا بودن ۷ درصد از ذخایر جهانی مس، در رتبه ششم جهان قرار دارد. اما سهم کشور از تولید جهانی این فلز استراتژیک به کمتر از ۰.۶ درصد محدود شده است. این در حالی است که تولید جهانی مس به بیش از ۲۲ میلیون تن در سال می‌رسد و حدود ۳۵۰ هزار تن سهم ایران از این تولید است. کارشناسان عوامل متعددی را در ایجاد شکاف عمیق بین ظرفیت و عملکرد موثر می‌دانند؛ از جمله تحریم‌های بین‌المللی که موجب اختلال در تراکنش‌های مالی، محدودیت انتقال فناوری و مشکلات در بازاریابی جهانی شده است. همچنین مشکلات داخلی مانند نبود برنامه راهبردی منسجم، ناترازی در تامین انرژی و آب، زیرساخت‌های ناکافی حمل‌ونقل، تعرفه‌های مالیاتی و عوارض سنگین از موانع اصلی توسعه این صنعت هستند. وی گفت: مقایسه با کشورهای همتراز مانند قزاقستان و ازبکستان که به ترتیب به تولید ۸۰۰ هزار تن و ۵۰۰ هزار تن مس دست یافته‌اند، نشان می‌دهد فقدان تحریم و وجود سیاست‌های شفاف و حمایت از سرمایه‌گذاری چه نقش کلیدی در توسعه این صنعت دارد. صالح آبادی ادامه داد: افراد متخصص در حوزه صنعت مس، برای خروج از این وضعیت، بر لزوم ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری، کاهش ریسک‌های سیستماتیک، ارائه مشوق‌های عملی و توسعه برنامه‌های راهبردی برای صادرات تاکید می‌کنند. بنابراین بدون اصلاح زیرساخت‌ها، بهره‌برداری از این ثروت ملی همچنان با چالش‌های جدی مواجه خواهد بود.
صنعت مس به سرمایه‌گذاری سنگین نیاز دارد
مشاور کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران افزود: صنعت مس به سرمایه‌گذاری سنگین، دوره بازگشت طولانی و پیچیدگی‌های فنی و اجرایی نیاز دارد و برای جذب سرمایه‌گذار، دولت باید امنیت سرمایه‌گذاری را تضمین کند و ریسک‌های سیستماتیک را کاهش دهد. نبود برنامه منسجم صادراتی، یکی از دلایل بنیادین این وضعیت است که صنعت مس کشور را در انزوا قرار داده است.
وی با اشاره به حجم تولید و مصرف این فلز سرخ گفت: با وجود تولید سالانه ۳۵۰ هزار تنی مس کاتدی و مصرف داخلی ۲۰۰ هزار تنی، همواره مازاد تولید در این بخش وجود دارد.
این کارشناس اقتصادی افزود: دو راهکار اصلی برای مدیریت این مازاد تولید وجود دارد که شامل توسعه صنایع پایین‌دستی و افزایش مصرف داخلی و توسعه صادرات می‌شود. اما در عمل، بازار داخلی کشش لازم را ندارد و بسیاری از واحدهای فرآوری با ظرفیت پایین فعالیت می‌کنند. از سوی دیگر، صادرات نیز به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و موانع سیاستی با چالش‌های جدی مواجه است. صالح آبادی در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: مقایسه با کشورهای همتراز مانند قزاقستان و ازبکستان که به ترتیب به تولید ۸۰۰ و ۵۰۰ هزار تن مس دست یافته‌اند، نشان می‌دهد برقراری ارتباط بین‌المللی، سیاست‌گذاری شفاف و حمایت واقعی از سرمایه‌گذاران نقش کلیدی در توسعه این صنعت دارد.
وی نوسانات شدید نرخ جهانی مس را عامل دیگری در کاهش تقاضا برای سرمایه‌گذاری در این صنعت دانسته و گفت: از سال ۲۰۰۸ نرخ جهانی مس با نوسان و افزایش چشمگیری مواجه شد. این نوسانات باعث افزایش ریسک بازار و کاهش تمایل سرمایه‌گذاران برای ورود به پروژه‌های جدید شده است. در نتیجه، حل این معضل نیازمند عزم ملی برای ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری، کاهش ریسک‌های سیستماتیک، ارائه مشوق‌های عملی و تدوین برنامه راهبردی برای توسعه صادرات و صنایع پایین‌دستی است. بدون این اصلاحات، ایران نمی‌تواند از ظرفیت عظیم معدنی خود در حوزه مس بهره مناسب ببرد.
کاهش چشمگیر صادرات صنایع مس در ماه‌های اخیر
وحید اسلامیان، فعال حوزه مس، درباره وضعیت و شرایط صنایع مس به صمت گفت: کاهش چشمگیر صادرات صنایع مس در ماه‌های اخیر، نگرانی‌ها را در این صنعت به اوج رسانده است. بسیاری معتقدند سیاست‌های ارزی دولت، با ایجاد محدودیت‌ها و افزایش هزینه‌های تولید، به عنوان اصلی‌ترین عامل این کاهش محسوب می‌شود. صنعت مس ایران با وجود ظرفیت‌های فراوان، در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی در صادرات محصولات خود مواجه شده است و شرکت‌های تولیدکننده مس که زمانی به عنوان یکی از ستون‌های اقتصاد کشور محسوب می‌شدند، اکنون با مشکلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کنند. اسلامیان ادامه داد: تغییرات پی در پی مقررات و عدم قطعیت در محیط کسب‌وکار، شرکت‌های تولیدکننده را دچار سردرگمی کرده و از مانع ورود سرمایه‌گذاری‌های جدید در این حوزه شده است. از سوی دیگر مشکلات ناشی از تحریم‌ها، دسترسی به بازارهای جهانی را با محدودیت مواجه کرده و هزینه‌های تولید را افزایش داده است. عدم هماهنگی بین بخش خصوصی و دولتی در تدوین سیاست‌های صنعتی نیز منجر به اتخاذ تصمیماتی شده که به جای حمایت از تولیدکنندگان مشکلات آنها را تشدید کرده است. وی گفت: در این میان، صنایع پایین‌دستی مس که ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند و نقش مهمی در اشتغالزایی دارند، بیش از سایر بخش‌ها آسیب دیده‌اند. با توجه به اهمیت این صنایع، حمایت از آنها باید در اولویت سیاست‌گذاران قرار گیرد. این فعال صنعتی تاکید کرد: برای رفع مشکلات موجود و توسعه صادرات محصولات مسی، نیاز به تدوین برنامه‌ای جامع و بلندمدت داریم که در آن به موضوعاتی مانند رفع موانع صادراتی، بهبود محیط کسب‌وکار، حمایت از صنایع پایین‌دستی و... پرداخته شود. وی با اشاره به کاهش صادرات صنایع مس در ماه‌های اخیر گفت: سیاست‌گذاری دولت در حوزه ارز را باید از دلایل اصلی کاهش صادرات محصولات مسی و همچنین سایر محصولات زنجیره محصولات معدنی دانست. در واقع این معضلات صنایع فولاد، آلومینیوم، مس و… را درگیر کرده و چنانچه مسیر رفع تعهد ارزی اصلاح شود، صنایع راه خود را پیدا می‌کنند.
ارزش‌افزایی و ارزآوری با صادرات
اسلامیان صادرات را به منزله ارزش‌افزایی و ارزآوری دانست و گفت: انتظار می‌رود مسیر صادرات در بخش‌های مختلف معدن و صنایع معدنی تسهیل شود. توجه به این نکته ضروری به نظر می‌رسد که ارزش‌افزوده حاصل از تولید برخی محصولات نهایی مس قابل توجه است. بنابراین باید روی صادرات محصولاتی با ارزش افزوده بالا، برنامه‌ریزی کرد اما نه‌تنها این خواسته محقق نمی‌شود بلکه هرروز شاهد وضع قوانین افسارگسیخته هستیم که مانع تولید و صادرات ما می‌شود. برای صادرات و حضور موفق یک صنعت در بازار جهانی انتظار می‌رود برنامه‌ریزی حداقل یک‌ساله داشته باشیم وی با اشاره به منافع حاصل از صنایع پایین‌دستی گفت: بالاترین ارزش‌افزوده و همچنین بیشترین نرخ اشتغالزایی در صنایع پایین‌دستی هر زنجیره تولیدی حاصل می‌شود. در صنایع پایین‌دستی، کالاهای مصرفی مردم تولید می‌شود و صنعت مس نیز از این قاعده مستثنی نیست. از این‌رو انتظار می‌رود تولید و فعالیت در حلقه‌های پایانی زنجیره مس، در اولویت سیاست‌گذاران باشد. این فعال حوزه مس در ادامه خاطرنشان کرد: درحال‌حاضر بازار داخلی مصرف محصولات مسی، رونق کافی ندارد. از حدود دو سال گذشته با توجه به رکود حاکم بر بازار داخلی و تقاضای پایین برای محصولات مسی، حضور در بازار رقابت جهانی مورد توجه فعالان صنایع پایین‌دستی مس قرار گرفت. این راهکار به تداوم تولید در صنایع داخلی کمک می‌کند. با این وجود باید تاکید کرد که شرایط بازار صادراتی با بازار داخلی، تفاوت جدی دارد. در واقع با ورود صنایع به بازارهای بین‌المللی، موضوعات جدیدی همچون قیمت‌های جهانی، بهای ارز و راهکارهای حضور مستمر در بازار، باید مورد توجه ذی‌نفعان این بخش قرار گیرد. وی با بیان اینکه با توجه به مختصات و شرایط حضور موفق در بازار جهانی، صنعتگران با چالش‌هایی مواجه هستند، ادامه داد: نخستین و بزرگ‌ترین چالش پیش‌روی صادرات، تحریم است. براساس مطالعات، محصولات مسی ایران در بازارهای جهان بدون برند و نام ایران معامله می‌شوند. این چالش به‌دلیل تحریم و محدودیت در تعاملات میان ایران و سایر کشورهای جهان حاصل شده است. در این میان قوانین دست‌وپاگیر گمرکی نیز به ضرر صنایع است و شرایط تجارت را در این بخش تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. انتقال ارز و نوسانات ارزی، نوسانات قیمتی در بازار جهانی و تغییر مداوم شاخص‌های جهانی، از دیگر مواردی هستند که مسیر صادرات را دشوار کرده است.
سخن پایانی
صنعت مس در ایران نیاز به حمایت جدی سیاست‌گذاران و جذب سرمایه برای بهره‌برداری از ذخایر دارد. تا این امر صورت نگیرد، نمی‌توان به آینده صادرات اطمینان داشت. در این میان، مشکلاتی مانند حقوق دولتی، ماشین‌آلات فرسوده، تحریم و همچنین قوانین سخت و پیچیده، مانع از رشد این صنعت مهم در کشور شده است. البته باید درنظر داشت که تمام این عوامل، توانسته‌اند سبب کاهش سرمایه‌گذاری در این صنعت شوند. اگر مسیر سرمایه‌گذاری در ایران هموار بود و هیچکدام از این مشکلات وجود نداشت، ایران را به عنوان برترین صادرکننده مس در جهان می‌شناختند.
