اما آیا این سازکار علاوه بر جذب سرمایه‌گذاران، توانسته تغییراتی به‌نفع اقتصاد ایران فراهم کند؟ نگاهی به آثار مثبت و چالش‌های معاملات برق در بورس انرژی در سنوات گذشته نشان می‌دهد، یکی از مهم‌ترین مزایای عرضه برق در بورس انرژی، افزایش شفافیت در قیمت‌گذاری بوده است. از آنجا که در بورس انرژی، نرخ برق براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، این مسئله علاوه بر اینکه توانسته مقابل رانت و قیمت‌گذاری‌های غیرشفاف بایستد، بلکه باعث شده مصرف‌کنندگان، به‌ویژه صنایع، با نرخ واقعی برق مواجه شوند. کاهش هزینه‌ها برای صنایع بزرگ نیز یکی دیگر از مهم‌ترین مزایای بورس انرژی است که امکان خرید مستقیم برق توسط صنایع پرمصرف را فراهم کرده است. در این بازار، صنایع می‌توانند برق را با نرخی پایین‌تر از تعرفه‌های دولتی و به‌صورت سلف خریداری کنند که باعث کاهش هزینه‌های تولید می‌شود.

بورس انرژی بستری برای معاملات شفاف و رقابتی

معاملات برق در بورس انرژی می‌تواند آثار مثبتی بر اقتصاد ایران داشته باشد، از جمله افزایش شفافیت در بازار انرژی، جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید، بهبود کارآیی تولید و توزیع برق و حمایت از تولیدکنندگان داخلی. با این وجود، چالش‌هایی مانند نوسانات نرخ و ریسک‌های مرتبط با سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند تاثیرات منفی بر برخی بخش‌های اقتصادی داشته باشد. از این‌رو به‌نظر می‌رسد برای بهره‌برداری حداکثری از مزایای بورس انرژی و کاهش معایب آن، نیاز است سیاست‌گذاران و فعالان بازار با آگاهی کامل و برنامه‌ریزی دقیق وارد این حوزه شوند. افزایش سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌ها و عرضه برق در بورس انرژی به نیروگاه‌های خصوصی این امکان را می‌دهد که بدون وابستگی به سیاست‌های دولتی، برق خود را مستقیما در بازار به‌فروش برسانند. این موضوع، انگیزه‌ای برای توسعه ظرفیت‌های تولید برق و جذب سرمایه‌گذاری جدید ایجاد می‌کند. نقدشوندگی و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدید از بورس انرژی یک بازار پویا و نقدشونده ایجاد می‌کند که سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید و فروش اوراق سلف برق، ریسک‌های سرمایه‌گذاری خود را کاهش داده و در کنار آن، سود مناسبی کسب کنند.  اما در کنار مزایای این سازکار، چالش‌ها و معایب معاملات برق در بورس انرژی نیز وجود دارد. نرخ برق در بورس انرژی به‌طورمستقیم تحت‌تاثیر میزان عرضه و تقاضا قرار دارد. در زمان‌هایی که مصرف برق بالا می‌رود (مانند فصل تابستان)، قیمت‌ها به‌شدت افزایش پیدا می‌کند که می‌تواند باعث فشار به مصرف‌کنندگان صنعتی و تجاری شود. عدم‌کشف نرخ واقعی نیز یکی دیگر از چالش‌های دیگر است. به‌دلیل عدم‌تعادل در عرضه و تقاضا، کشف نرخ در بورس انرژی همیشه واقعی نیست. این مسئله می‌تواند بر تعرفه‌های نهایی برق تاثیر منفی بگذارد و باعث شود برخی مصرف‌کنندگان، به‌ویژه مشترکان خانگی، متحمل هزینه‌های بالاتری شوند. ریسک‌های قانونی و سیاست‌گذاری‌های ناپایدار که در نتیجه سیاست‌های دولت و مقررات متغیر ایجاد می‌شود، یکی از مهم‌ترین چالش‌های معاملات برق در بورس انرژی است. هرگونه تغییر ناگهانی در قوانین یا اعمال تعرفه‌های جدید می‌تواند تعادل این بازار را به‌هم بزند و موجب بی‌ثباتی در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت شود. محدودیت در دسترسی مصرف‌کنندگان کوچک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین معایب معاملات برق در بورس انرژی باعث می‌شود، صنایع بزرگ از خرید برق در بورس انرژی سود ‌ببرند و مصرف‌کنندگان کوچک و خانگی همچنان تابع تعرفه‌های تکلیفی دولت باشند. این موضوع باعث می‌شود بخش زیادی از مشترکان نتوانند از مزایای بورس انرژی بهره‌مند شوند.

آینده تعرفه‌های برق، گرفتار میان بین بورس و سیاست‌های دولتی

محمدصادق مهرجو، کارشناس انرژی؛ حضور برق در بورس انرژی قطعا یک گام مثبت به‌سمت شفافیت و رقابت است، اما نباید چالش‌های موجود را هم نادیده گرفت. اگرچه صنایع بزرگ از این سازکار بهره می‌برند، اما نوسانات نرخ و عدم‌تعادل عرضه و تقاضا می‌تواند باعث افزایش هزینه‌ها برای مصرف‌کنندگان دیگر شود. به‌نظر می‌رسد دولت باید نقش تنظیم‌گر را ایفا کند و با سیاست‌گذاری‌های صحیح، از یک‌سو مانع نوسانات شدید نرخ شود و از سوی دیگر، امکان دسترسی بیشتر مصرف‌کنندگان کوچک به این بازار را فراهم کند. در غیر این صورت، بورس انرژی به‌جای کاهش هزینه‌ها، ممکن است در برخی موارد فشار بیشتری به اقتصاد وارد کند. ما در مرکز تولید و مصرف برق در غرب آسیا قرار داریم، اما هیچ استفاده‌ای از مزیت جغرافیایی خودمان نمی‌کنیم. یعنی اگر ما از روسیه گاز وارد کنیم و نیروگاه حرارتی با راندمان ۵۰ درصد بزنیم و این برق را به کشورهای شرقی و غربی خودمان و از جنوب به خلیج‌فارس صادر کنیم، می‌توانیم آورده خوبی  کسب کنیم. در حال‌ حاضر ظرفیت ۹۳هزار مگاواتی در کشور برای توسعه برق داریم و نزدیک به ۹۰ درصد تولید برق که باتوجه به ایام مختلف متفاوت است، وابسته به نیروگاه‌های حرارتی با سوخت گاز و فرآورده‌های مایع است. هم‌اکنون می‌بینید که صدای اعتراض صنایع در این بی‌برقی بلند شده است و حق هم دارند. برخی نیروگاه‌های تجدیدپذیر، برقی که برای مصرف خودشان تولید کردند، متاسفانه توسط مصرف خانگی بلعیده شده است.

برای مدیریت مصرف برق در پیک تابستان تقریبا ۱۵هزار مگاوات برق نیاز داریم و توصیه می‌شود حتما به‌سمت توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر برویم و در زمینه بهینه‌سازی کار کنیم. تولید نیروگاه‌های حرارتی ما بسیار متوسط و در کل کشور ۳۰ درصد است، ما نزدیک به ۷۰درصد از انرژی گاز را در اختیار نیروگاه قرار می‌دهیم که تبدیل به گرما می‌شود و می‌توانیم با سیکل ترکیبی کردن این نیروگاه‌ها، راندمان نیروگاه‌های فعلی را افزایش دهیم، چراکه راهکارهای متنوعی برای این قضیه وجود دارد. نزدیک به ۱۵ تا ۲۰ درصد تلفات انتقال و توزیع در شبکه برق کشور داریم که قصد داریم در برنامه هفتم این میزان را به ۸ درصد برسانیم و جلوی اتلاف را بگیریم.

 از طرفی باید نظام قیمت‌گذاری را در بحث خرید برق از نیروگاه‌های تجدیدپذیر اصلاح کنیم و از قیمت‌گذاری دستوری هم اجتناب کنیم، اگر بخواهیم نیروگاه‌های تجدیدپذیر را گسترش دهیم، در بخش خصوصی نرخ تمام‌شده‌اش بیش از آن چیزی است که در اختیار مصرف‌کننده خانگی قرار می‌گیرد و مابه‌التفاوت آن باعث ضرر به نیروگاه‌های خصوصی تجدیدپذیر می‌شود.

 بهینه‌سازی و کاهش تلفات انرژی در همه زمینه‌ها و توسعه تجدیدپذیرها را باید از اولویت‌های دولت چهاردهم قرار داد. باید دنبال تولید بیشتر باشیم. یکی از راهکارهایی که می‌شود نقش اقتصادی بیشتری در غرب آسیا داشته باشیم، افزایش تولید برق است. توصیه من که دو سال و نیم پیش مطرح کردم، ایجاد معاونت انرژی بود. ما دو گروه وزارتخانه داریم که تولیدکننده انرژی و مصرف‌کننده انرژی هستند. نیاز به یک نهاد فرادست وجود دارد که بین تولیدکننده و مصرف‌کننده هماهنگی ایجاد کند و در یک بعدی سیاست‌گذاری انجام دهد و تنظیم‌گری کند.

معاملات برق در بورس انرژی اقدام مثبتی است

رضا سپه‌وند، عضو کمیسیون انرژی مجلس؛ انجام معاملات برق و آب در بستر بورس انرژی اقدام ویژه و مثبتی است، اما برای اینکه تولیدکننده‌ها به‌سمت بازار سرمایه جذب شوند و آب و برق تولیدی خود را در بستر بورس انرژی مبادله کنند، باید در بلندمدت اقدامات موثری انجام شود. پرداخت تسهیلات ۴ درصدی برای سرمایه‌گذاران انرژی‌های تجدیدپذیر، اقدام قابل‌توجهی است که قطعا جهش زیادی را در تولید برق خورشیدی و انرژی تجدیدپذیر ایجاد خواهد کرد. در این اقدام سرمایه‌گذاران انرژی‌های تجدیدپذیر، برای ساخت واحدهای تولید انرژی پاک هم از تخفیف‌های خوبی برخوردار خواهند بود. این طرح هنوز ابلاغ نشده، اما امیدواریم با پیگیری‌های جدی مجلس، زمان اجرای آن به‌زودی مشخص شود. در معاملات برق و آب در بستر بورس انرژی باتوجه به مصرف بیش از حد انرژی در کشور، در حال‌ حاضر با ناترازی ۲۴هزار مگاواتی برق تا پیک تابستان سال آینده مواجهیم و رفع این ناترازی باتوجه به تولید پایین برق، دشوار است. شاید تا دوره اوج مصرف تابستان بتوانیم ۷ تا ۸ هزار مگاوات به ظرفیت تولید برق اضافه کنیم، اما باز هم با ناترازی روبه‌رو هستیم. مسئله اصلی در این بازه زمانی، تولید پایین برق است. معاملات برق و آب در بستر بورس انرژی اقدام ویژه و مثبتی است، برای اینکه تولیدکننده‌ها به‌سمت آن جذب شوند و برق تولیدی خود را در بستر بورس خریدوفروش کنند، اما نتیجه مثبت در بلندمدت امکان‌پذیر است. به رسم هر ساله، در زمستان باید نیروگاه‌ها اورهال می‌شدند، اما به‌دلیل تولید پایین و ناترازی موجود، زمانی برای اورهال آنها وجود ندارد. از این‌رو برای ۶ ماه اول ۱۴۰۴ با مشکل تولید برق مواجه خواهیم بود.

سخن پایانی

بورس انرژی ایران با ایجاد شفافیت و فرصت‌های جدید برای سرمایه‌گذاری، تاثیرات مثبتی بر اقتصاد داشته، اما چالش‌هایی مانند نوسانات قیمت، محدودیت در دسترسی مصرف‌کنندگان کوچک و سیاست‌های ناپایدار همچنان وجود دارند. آینده این بازار بستگی به تصمیمات دولت و سیاست‌های کلان در حوزه برق دارد. آیا بورس انرژی می‌تواند در بلندمدت به‌نفع همه اقشار جامعه عمل کند؟ پاسخ این سوال به نحوه مدیریت و توسعه این بازار در سال‌های آینده بستگی دارد. براساس اظهارات کارشناسان و مسئولان، معاملات برق در بورس انرژی با افزایش شفافیت و رقابت، آثار مثبتی بر اقتصاد برق ایران خواهد داشت. با این حال، برای دستیابی به نتایج مطلوب در بلندمدت، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و حمایت‌های قانونی و اجرایی وجود دارد. بورس انرژی ایران به‌عنوان بستری برای معاملات شفاف و رقابتی در حوزه انرژی، نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. معاملات برق در این بورس، با هدف افزایش شفافیت، کاهش انحصار و تسهیل دسترسی به بازار برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان طراحی شده است. قیمت‌گذاری در بورس انرژی که براساس عرضه و تقاضا انجام می‌شود، منجر به شفافیت در تعیین قیمت‌ها و ایجاد رقابت سالم میان تولیدکنندگان می‌شود. همچنین به‌گفته کارشناسان، امکان مدیریت ریسک در استفاده از ابزارهای مالی متنوع در بورس انرژی، امکان مدیریت ریسک را برای فعالان این حوزه فراهم می‌کند. وجود بازار فعال و پویا در بورس انرژی، امکان تبدیل سریع دارایی‌ها به نقدینگی را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. اما در کنار این آثار مثبت، پیچیدگی معاملات باعث می‌شود برآیندهای معاملاتی در بورس انرژی برای برخی فعالان بازار پیچیده شده و نیاز به دانش تخصصی داشته باشد. تغییرات در سیاست‌های دولتی و مقررات می‌تواند بر معاملات برق در بورس انرژی تاثیرگذار باشد و ریسک‌هایی را به‌همراه داشته باشد. از طرفی برخی قوانین و مقررات ممکن است محدودیت‌هایی را برای فعالان بازار ایجاد کند که بر کارآیی معاملات تاثیر منفی بگذارد. سرمایه‌گذاری در بورس انرژی ممکن است نیاز به تعهدات مالی بلندمدت داشته باشد که برای برخی سرمایه‌گذاران چالش‌برانگیز است.