پیشرفت تکنولوژی و استفاده از ماشین‌آلات و گسترش شهرنشینی و صنعت شاید به‌عنوان توسعه رضایت‌بخش باشد، اما متاسفانه به دلایل تخریب محیط‌زیستی و ایجاد آلودگی به‌ویژه در چند سال اخیر چالش‌های جدی را ایجاد کرده است. چالش‌هایی که گاه به نرخ جان و سلامتی انسان تمام می‌شود. باوجود تلاش‌های بسیار در سطح جهان برای کاهش آلودگی هوا، اما همچنان این مشکل یک چالش جدی برای جوامع است. بر همین اساس صمت به‌منظور بررسی زوایای تاثیر آلودگی هوا بر محصولات کشاورزی با کارشناسان مربوطه به گفت‌وگو نشسته‌ که در ادامه مشروح آن آمده است.

تاثیر آلودگی هوا به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر گیاهان با اشکال گوناگونی مانند کاهش عملکرد و بروز بیماری‌های گیاهی و کاهش کیفیت خاک و آب گیاهان، کاهش تنوع زیستی و بقای گونه‌های گیاهی نمایان می‌شود. در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه‌یافته، بررسی تاثیر کیفیت و آلودگی هوا بر رشد و پرورش گیاهان، به‌عنوان یک موضوع مهم در زمینه حفاظت از محیط‌زیست و ارتقای کیفیت محصولات کشاورزی به‌دلیل تاثیر بر سلامت و پایداری محیط‌زیست موردتوجه قرار گرفته است.

حتی ۲ درصد از برنامه‌های انتخاباتی ریاست‌جمهوری مربوط به محیط‌زیست نبود

اسماعیل کهرم، بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، در گفت‌وگو با روزنامه صمت درباره تاثیر آلودگی بر سلامت محصولات کشاورزی گفت: گیاهان همواره از هوا، خاک و آب تغذیه می‌کنند. آلودگی هوا بر هر 3 این عناصر تاثیر می‌گذارد و مستقیم به خورد گیاهان، میوه‌ها و دانه‌هایی می‌رود که در عملیات کشاورزی برداشت می‌شوند. سپس همین آلودگی‌های هوا وارد آب می‌شوند. بنابراین این آب در کشاورزی استفاده شده و موجب آلودگی میوه و دانه و علوفه‌های مورداستفاده انسان و احشام می‌شود و در ادامه ما از گوشت این حیوانات استفاده می‌کنیم، غافل از اینکه گوشت این حیوانات نیز مملو از آلودگی شده است.

وی ادامه داد: خاک مجموعه‌ای از عواملی است که به‌دلیل جاذبه هوا به داخل آن نفوذ می‌کنند، به‌ویژه در ۳۰ سانتیمتری سطح خاک که مورداستفاده کشاورزی است. سبزیجات، صیفی‌جات، حبوبات و... همه از راه‌های گوناگون تحت‌تاثیر آلاینده‌ها قرار می‌گیرند، غافل از اینکه برخی دانه‌ها و حبوبات، قدرت جذب آلاینده بالاتری دارند، اما به‌گفته دانشمندان معدل میزان جذب آلاینده‌ها در محصولات کشاورزی یعنی ماش، لوبیا، عدس و... تا حدود ۲۳ درصد است. به‌معنای دیگر این میزان دود و دمی است که انسان‌ها به‌صورت جامد از طریق مصرف گیاهان می‌خورند و وقتی هم که این گیاهان پخته می‌شوند، غلظت آلاینده‌ها بیشتر می‌شود.

این بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست افزود: اغلب بیماری‌های نوظهوری که هم‌اکنون ظاهر شده‌اند، حاصل غلظت همین آلاینده‌ها در بدن ما هستند و بدن ما به آنها عادت ندارد. در گذشته تقریبا دور، غذاهایی که میل می‌شد، پاک‌تر و سالم‌تر بودند، بنابراین پاک کردن محیط اعم از فضا، آب و خاک به‌نفع بشریت است، زیرا نمی‌دانیم که این آلودگی‌ها در آینده چه تغییراتی خواهد داشت. اکنون بیماری‌های متفاوتی سراغ انسان آمده که در گذشته یا وجود نداشته یا به این شدت نبوده و دغدغه فعالان و کارشناسان در پی این هشدارها برای پاک‌سازی محیط همین عدم‌آگاهی از تبعات این آلودگی‌ها بر جان انسان‌ها است. کهرم افزود: تمام کشورهای دنیا در حال پاک کردن محیط‌زیست خود هستند و این موضوع آنقدر اهمیت دارد که در شعارها و برنامه‌های انتخاباتی خود همواره به این موضوع به‌عنوان یک مسئله مهم اشاره دارند. برای مثال در انگلستان، آلمان و ... . در صورتی که در برنامه‌های انتخاباتی ریاست‌جمهوری‌ایران حتی ۲ درصد از برنامه‌ها هم مربوط به محیط‌زیست نبود، در حالی که برای سایر بدیهیات زندگی طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی با بودجه‌های هنگفت در نظر می‌گیرند.

تاثیر مستقیم آلودگی هوا بر کاهش تولید محصولات کشاورزی

در ادامه عباس جعفری، کارشناس و فعال محیط‌زیست و مدرس دانشگاه نیز در گفت‌وگو با صمت گفت: هوا تاثیرات مستقیمی بر سلامت محصولات کشاورزی دارد. آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسیدنیتروژن، اوزون، دی‌اکسیدگوگرد و دیگر ترکیبات سمی می‌توانند روی گیاهان اثرات منفی بگذارند. این آلاینده‌ها نه‌تنها باعث کاهش رشد و کیفیت محصولات، بلکه موجب کاهش ارزش غذایی آنها می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، اوزون می‌تواند به برگ‌ها آسیب زده و فتوسنتز را مختل کند که نتیجه آن، کاهش تولید محصول است. همچنین فلزات سنگین مانند سرب، کادمیوم و آرسنیک که از طریق هوا و خاک وارد گیاهان می‌شوند، می‌توانند به محصولات کشاورزی آسیب رسانده و سلامت انسان‌ها را در ادامه و با ورود به چرخه مصرف خانوارها تهدید کنند.

وی افزود: در ادامه محصولات کشاورزی آلوده به‌دلیل تماس با آلاینده‌های موجود در هوا یا خاک تاثیرات منفی قابل‌توجهی بر سلامت انسان‌ها چه به‌صورت مستقیم از طریق مصرف خوراکی و چه غیرمستقیم از طریق مصرف محصولات دامی آلوده دارد. آلاینده‌هایی مانند سرب، کادمیوم، آرسنیک و دیگر فلزات سنگین از طریق خاک و آب به گیاهان منتقل می‌شوند و مصرف این محصولات در نهایت سبب تجمع این مواد سمی در بدن انسان می‌شود که بیماری‌های قلبی، آسیب به کلیه‌ها، اختلالات عصبی و حتی سرطان از عوارض مصرف آنها است. آلاینده‌هایی مانند اوزون و دی‌اکسیدنیتروژن همزمان هم بر عملکرد گیاهان تاثیر می‌گذارند و هم می‌توانند روی کیفیت هوا و در نتیجه بر سلامت انسان‌ها تاثیرگذار هستند. این آلاینده‌ها به‌ویژه در افرادی که به‌طورمرتب از محصولات کشاورزی آلوده استفاده می‌کنند، موجب تشدید بیماری‌های تنفسی مانند آسم و برونشیت می‌شوند.

این فعال محیط‌زیست و مدرس دانشگاه با بیان اینکه آلودگی هوا می‌تواند منجر به کاهش مواد مغذی در محصولات کشاورزی شود، ادامه داد: این موضوع می‌تواند تاثیر منفی بر رژیم غذایی انسان‌ها و در نتیجه سلامت عمومی داشته باشد. برای مثال، آلاینده‌ها می‌توانند باعث کاهش میزان ویتامین‌ها و مواد معدنی در گیاهان شوند که این امر می‌تواند به مشکلات تغذیه‌ای و کاهش ایمنی بدن منجر شود.

وی با تاکید بر اینکه مهم‌ترین چالش این حوزه عدم‌آگاهی و اهمیت به مصرف محصولات کشاورزی آلوده در جامعه ایرانی است، گفت: نبود سیستم‌های پایش و رصد دقیق آلاینده‌ها در مناطق کشاورزی و همچنین کمبود برنامه‌های آموزشی در کنار عدم‌تمایل کشاورزان در مدیریت آلودگی‌ها در تولید محصولات، موجب کاهش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی شده که مصرف‌کننده نهایی قربانی اصلی آن است.

جعفری با بیان اینکه آلودگی هوا یکی از چالش‌های جدی در حوزه کشاورزی است که نه‌تنها بر سلامت محصولات کشاورزی تاثیر می‌گذارد، بلکه تاثیرات اقتصادی و اجتماعی فراوانی را نیز به‌همراه دارد، افزود: در این راستا، کشورها به‌ویژه در سطح جهانی، با استفاده از فناوری‌ها و قوانین مختلف به کاهش تاثیرات آلودگی بر کشاورزی پرداخته‌اند. در ایران نیز وزارت جهاد کشاورزی اقدامات مختلفی برای کاهش اثرات این چالش انجام داده، هرچند هنوز راه زیادی برای رسیدن به یک سیستم یکپارچه و کارآمد برای مقابله با این بحران باقی مانده است.

به‌گفته وی، وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند با کمک فعالان این بخش در حوزه کاهش تاثیر آلودگی هوا بر سلامت محصولات کشاورزی اقدامات موثری انجام دهد که البته نرخ تمام‌شده را بالا می‌برد. تحقیق و ترویج کشت گونه‌های مقاوم به آلودگی هوا، مانند گیاهانی که فتوسنتز موثرتری در شرایط کم‌نور یا آلوده دارند که البته از لحاظ علوم تخصصی محیط‌زیستی به‌دلیل اینکه باعث حذف گونه‌های حساس و کاهش تنوع ژنتیکی می‌شود، مردود است.

جعفری افزود: فعالیت تاثیرگذار وزارت جهاد کشاورزی را می‌توان در محصولات کشاورزی تولیدشده از جمله نظارت مستمر بر بقایای آلاینده‌ها مانند فلزات سنگین، مواد شیمیایی در محصولات کشاورزی، استفاده از داده‌ها برای اصلاح فرآیندهای تولید، بهبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی برای اندازه‌گیری آلاینده‌ها در مناطق مختلف بیشتر انتظار داشت. همچنین آموزش کشاورزان در زمینه کاهش استفاده از کودها و سمومی که می‌توانند در اثر آلودگی هوا به خطرات بیشتری منجر شوند.

وی گفت: از تاثیرات مستقیم آلودگی هوا می‌توان به اثر مستقیم آلاینده‌هایی مهمی مانند اوزون سطحی اشاره کرد که باعث آسیب به سلول‌های گیاهی می‌شود و عملکرد محصولات را کاهش می‌دهد. پژوهشی که در مجله Science Advances منتشر شده است، نشان می‌دهد که دی‌اکسیدنیتروژن (NO₂) و اوزون به‌طورگسترده‌ای رشد محصولات کشاورزی را محدود می‌کنند. همچنین ذرات معلق یا همان ۲.۵ PM که این روزها گزارش‌های وضعیت آن عموما رسانه‌ای می‌شود، می‌توانند با کاهش شدت نور خورشید، فتوسنتز را محدود کرده و بهره‌وری گیاهان را کاهش ‌دهند.

این کارشناس محیط‌زیست درباره تاثیر آلودگی هوا و گردوخاک بر دام‌ها نیز گفت: در تابستان امسال، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان قم اعلام کرد، گرد و خاک‌ها بر وزن‌آوری مرغ گوشتی تاثیر منفی داشته است. این مشکل در کنار خشکسالی به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی کشاورزی استان مطرح شده است. این موضوع به‌طورمشخص تاکید دارد که تغییرات محیطی و آلودگی‌های جوی بر سلامت و بازدهی محصولات دام و طیور تاثیر مستقیم می‌گذارد.

وی همچنین بااشاره به تاثیر آلودگی هوا بر اقتصاد نیز گفت: یکی از اثرات مهم آن، کاهش تولید کشاورزی و در نتیجه کاهش درآمد کشاورزان است. علاوه بر این، هزینه‌های مربوط به درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی، مانند بیماری‌های تنفسی و قلبی، فشار زیادی بر سیستم بهداشتی کشور وارد می‌کند. در سطح تجارت بین‌المللی، محصولات کشاورزی آلوده به‌علت کاهش کیفیت و اثرات منفی بر سلامت، ممکن است با مشکلات تجاری مواجه شوند و این امر می‌تواند به کاهش صادرات و افت ارزش اقتصادی محصولات کشاورزی منجر شود.

جعفری ادامه داد: کشورهای مختلف دنیا برای کاهش تاثیرات آلودگی هوا بر کشاورزی، اقدامات متنوعی انجام داده‌اند. در اروپا، برنامه‌هایی نظیر ICP Vegetation تحت‌نظارت UNECE به ارزیابی تاثیر آلاینده‌ها بر کشاورزی پرداخته‌اند. برخی کشورها از روش‌های اصلاح ژنتیکی برای تولید گیاهانی با مقاومت بیشتر در برابر آلاینده‌ها استفاده کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، در کشورهای آسیای‌شرقی مانند چین و هند، استفاده از فناوری‌های پایش آلودگی در مزارع و تقویت آگاهی عمومی در رابطه با کاهش اثرات آلاینده‌ها در کشاورزی، به‌طور چشمگیری در بهبود کیفیت محصولات کشاورزی موثر بوده است. در امریکا و کشورهای اروپایی، قوانین و مقررات سختگیرانه‌ای برای کاهش انتشار آلاینده‌های صنعتی و خودروها وضع شده است تا تاثیرات منفی آنها بر محیط‌زیست و کشاورزی کاهش یابد. این‌گونه اقدامات از لحاظ کشاورزی پایدار و علوم محیط‌زیستی مقبولیت بیشتری دارد. این قوانین به‌عنوان یک اقدام جامع کمک می‌کنند تا سطح آلاینده‌ها در هوا کاهش یافته و در نتیجه سلامت محصولات کشاورزی و به‌تبع آن، سلامت انسان‌ها محافظت شود.